Обвиненијата за исчезнати бебиња сè уште ја прогонуваат Србија.

Криминалните пазари често ги третираат луѓето како роба. Жртвите на трговија со луѓе се купуваат и продаваат главно за принудна работа или секс, додека мигрантите се криумчарат за одредена цена, понекогаш под услови кои ги чинат живот. Постои дури и црн пазар за бебиња.

Во текот на изминатите 70 години, околу 10.000 бебиња наводно исчезнале од породилиштата низ Србија под сомнителни околности.¹ Приказната е секогаш иста: на родителите им се кажува дека детето умрело по раѓањето, но ниту им било дозволено да го видат телото на детето, ниту пак им било кажано каде е закопано. Како што во 2018 година сведочеше една мајка за нејзиниот случај од 1988 година, „дојде лекар кај мене и ми кажа… дека моето бебе е мртво. Ми кажаа дека е подобро да не го видам мртвото дете, бидејќи таа слика ќе ја памтам до крајот на животот.“²

Бебиња започнаа да исчезнуваат во текот на комунистичкиот период во поранешна Југославија. Во тоа време, многу родители не можеа да го сфатат недостатокот на информации за смртта на своето дете. Но, во комунизмот, луѓето не ги доведуваа во прашање официјалните наративи.³ Како што забележа една мајка, „во тоа време, во тој систем, секоја жена што би се обидела да осуди лекар и да ја оспори таквата ненадејна смрт на своето дете би била прогласена за луда“.⁴

Долги години исчезнувањето на бебињата од породилиштата во Србија беше јавна тајна.⁵ Но, оваа ситуација се промени во 2013 година кога мајката на исчезнатото бебе, Зорица Јовановиќ, го доби случајот против Србија пред Европскиот суд за човекови права.⁶ Предметот е поднесен до Судот откако српските власти на Јовановиќ континуирано ѝ одбиваа пристап пристап до информации за судбината на синот, кој, наводно, починал во 1983 година додека бил во државна болница. Предметот се фокусираше на членот 8 од Европската конвенција за човекови права, кој предвидува право на почитување на приватниот и семејниот живот. На Јовановиќ ѝ беше досудена нематеријална отштета во износ од 10.000 евра поради заклучокот на судот дека Србија не ѝ овозможила веродостојни информации за судбината на нејзиниот син. Никогаш не ѝ го дале неговото тело ниту пак ја информирале каде е наводно погребан. Покрај тоа, неговата смрт никогаш не била соодветно истражена, ниту пак официјално евидентирана. Судот ѝ нареди на Србија да ги преземе сите соодветни мерки за воспоставување механизам кој има за цел да обезбеди индивидуална отштета за сите родители во слична ситуација.

Србија дури во 2020 година донесе закон за исчезнатите бебиња.⁷ Владата формираше комисија за собирање факти за статусот на сите новородени бебиња за кои постои сомнеж дека исчезнале од породилиштата во Србија и да обезбеди до 10.000 евра компензација на родителите. Во тоа време многу луѓе јавно сведочеа за нивните случаи. Една мајка се присети како ја прогонувала помислата дека некој може да закопа дете без знаење на родителите и решила да го пријави својот случај откако Србија го усвои законот.

Досега, вкупно 694 апликанти (претежно од Белград) поднесоа барања за започнување постапка за утврдување на судбината на новородените бебиња за кои се верува дека исчезнале од некое породилиште во земјата.⁸ Ана Стамениќ, судијка во Специјалното одделение на Вишиот суд за сузбивање на корупцијата во Нови Сад, во јули 2021 година истакна дека иако е решен еден случај, уште 99 предмети сè уште чекаат да дојдат на ред.⁹

Протест во 2019 година во Србија за отфрлање на нерешените случаи на исчезнати бебиња.

Фотографија: N1

Меѓутоа, се зголемува надежта за решавање на барем некои случаи. Во септември 2021 година, Млаѓан Радивојевиќ, по повеќе ДНК анализи, успеал да го пронајде своето биолошко семејство и да докаже дека бил киднапиран од болница во Србија пред 40 години.¹⁰

Како е организиран пазарот

Иако кражбата на бебиња е непобитно грозоморен чин, може ли да се смета за еден вид на организиран криминал? Конвенцијата на Обединетите нации против транснационалниот организиран криминал ги опишува криминалните групи како структурирана група од три или повеќе лица, кои постојат одреден временски период со цел да се постигне нелегална парична добивка.¹¹

Во Србија, се чини дека нелегалното посвојување е главниот начин за крадење на бебињата од нивните биолошки родители. Во овие случаи, на документите како мајка се запишува непостојна жена, по што со фалсификувани документи се констатира дека го дава детето на посвојување.¹²

Процедурата за незаконско посвојување трае околу една седмица. Процесот обично го организираат агенции за правно посредување или адвокати кои на купувачите им ги обезбедуваат потребните контакти. За надомест од околу 10.000 американски долари, колку што беше цената во 1998 година,¹³ тие ја пополнуваат потребната документација и го организираат предавањето, логистиката и сместувањето.

Сведоштвата понекогаш укажуваат на вмешаност на државни службеници во фалсификувањето на документите на детето: државните функционери се пријавени дека наводно во официјалните документи навеле непостојни жени како мајки или создале документи во кои мајката се откажува од бебето и го дава на посвојување.¹⁴ Понекогаш грешките го откриваа нивното соучесништво, како на пример во случаите кога деца без имиња и презимиња или без имињата на нивните родители се регистрирани во официјални документи, со кршење на законот.¹⁵ Имаше и случаи во кои погребалните сервиси изјавија дека наводно починатите деца никогаш не стигнале до гробиштата и дека не биле закопани или кремирани.¹⁶ Во друг инцидент, откриено е дека од еден српски центар за социјална работа исчезнале досиејата за 29 бебиња посвоени од 1976 до 1981 година.¹⁷

Наводно, и лекарите учествувале во овие шеми. Една Американка која посвоила бебе од Србија во 1998 година изјавила дека му платила на лекар 2800 американски долари заедно со донација од 1000 американски долари во породилиште, за да го олесни посвојувањето.¹⁸ Има и случаи во кои лекарите наводно посредувале во нелегалната продажба на деца или потпишале извод од матичната книга на родените и умреница на детето.¹⁹ Во друг пример, писмо од породилиште во Нови Сад наведува дека во 2019 година имало 72 мртвороденчиња кои сите биле испратени на одредени гробишта. Меѓутоа, гробиштата во 2019 година објавија дека примиле тела на само 15 мртвороденчиња од таа конкретна болница.²⁰ Со оглед на образецот на очигледна соработка помеѓу адвокатите, лекарите и државните функционери, ова може да се сфати како еден вид организиран криминал.

Поширок проблем

Ваквиот криминал не се одвива само во Србија. На пример, од 1950-тите до 1990-тите во Шпанија, наводно, над 50.000 бебиња биле украдени од нивните мајки.²¹ Modus operandi бил сличен на оној во Србија: биолошката мајка се информира дека доенчето умрело набргу по раѓањето, додека новороденото бебе всушност се дава на посвојување, често правејќи да изгледа како посвоителите да се биолошките родители.²²

Потребни се дополнителни чекори за да се запре нелегалното посвојување ширум светот. По официјална истрага, во февруари 2021 година Холандија ги суспендираше сите посвојувања од странство.²³ Покрај тоа, во август 2021 година, Комитетот на Обединетите нации за присилни исчезнувања побара од Швајцарија да ги истражи нелегалните посвојувања од Шри Ланка што се случија во период од три децении, почнувајќи од 1970-тите.²⁴ Човек би се надевал дека со новиот закон на Србија и поголемо внимание кон ова кривично дело, и во земјата и во странство, ризикот од исчезнати бебиња ќе се намали во иднина.

Меѓутоа, се чини дека се појавува нова опасност: црн пазар за ембриони во Србија и на Балканот.²⁵ Во 2019 година, полицијата во Грција следеше 24 продажби на ембриони.²⁶ Претседателот на Здружението на исчезнати бебиња на Војводина ги предупреди родителите дека Србија не е имуна на ова злосторство.²⁷ Колку и да е тешко да се поверува, пазарот за украдени бебиња може да биде дополнет со нов пазар за украдени ембриони.²⁸

Забелешки