Изнудата е потценета и недоволно пријавувана во Србија.

Колку голем проблем се изнудата и лихварството во Србија? Ова е прашање што Милош Катиќ, претседател на Извршниот одбор на Здружението на независни новинари од Војводина, се обиде да го истражи во 2021 година благодарение на стипендијата од Фондот за отпорност на ГИ-ТОК. Мотивиран од своето лично искуство во мала средина, Катиќ ги анализираше институционалните одговори и перцепциите на граѓаните за изнуда, рекетирање и лихварство во Србија. Наодите беа објавени во декември 2021 година.¹

Главната разлика помеѓу изнудата и лихварството е во тоа што, при изнуда, сторителот ја принудува жртвата незаконски да стекне имот, додека кај лихварството жртвата бара финансиски услуги од сторителот во форма на заем, а потоа е експлоатирана. Според Кривичниот законик на Србија, изнудата е кривичен прекршок од имотна природа. Подразбира намера противзаконски да се стекне со имотна или друга корист со примена на сила или закана. Силата може да биде директна или индиректна, додека заканата мора да биде со таков интензитет што ќе создаде чувство на страв. Сторителот не мора да има намера за лична корист; изнудата може да се врши и за туѓа корист.

Според извештајот на Катиќ, поединците генерално изнудуваат релативно мали суми пари од луѓе кои се во тешка финансиска ситуација. На пример, хулиганските криминални групи кои управуваат со приватни компании за обезбедување во Белград и Нови Сад често изнудуваат ресторани или клубови, барајќи илјадници евра „за да ги заштитат“. „Ова е класичен рекет“, изјави Катиќ. „Сопствениците плаќаат за заштитата, иако не ја побарале, затоа што тоа е единствениот начин да работат или да не се наруши нивниот углед.“

Врз основа на своето истражување, Катиќ заклучи дека изнудата во Србија е широко распространета, но потценета. „Луѓето во Србија не ја сфаќаат сериозно изнудата, сè додека не им тропне на врата. А кога тоа ќе се случи, не знаат како да реагираат“, рече Катиќ. Ова е и релативно непознат феномен. „Луѓето знаат повеќе за рекетирањето и лихварството, можеби поради телевизиските серии и филмови, но и затоа што знаат повеќе жртви или сторители“, објасни тој.

Во својата студија тој воочил голема разлика меѓу бројот на пријавени случаи и начинот на кој граѓаните гледаат на овие кривични дела. Според Катиќ, луѓето веруваат дека српскиот правен систем нема да ги заштити, поради што „не е чудно што повеќето луѓе се плашат да пријават изнуда, рекет и лихварство“.

	Број на кривични пријави
Белград	345
Јужна и источна Србија	235
Шумадија и западна Србија	178
Војводина	185
Вкупно	943

Слика 3 Кривични пријави за изнуда во Србија, според регион, 2016–2020 година.

Извор: Милош Катиќ и Сања Косовиќ, Изнуда и лихварство во Србија помеѓу 2016 и 2020 година, ГИ-ТОК и Истражувачки и аналитички центар Војводина, декември 2021 г., https://voice.org.rs/wp-content/uploads/2021/12/Case-study-2021-1.pdf

	Број на кривични пријави
Белград	109
Јужна и источна Србија	57
Шумадија и западна Србија	62
Војводина	82
Вкупно	310

Слика 4 Кривични пријави за лихварство во Србија, според регион, 2016–2020 година.

Извор: Милош Катиќ и Сања Косовиќ, Изнуда и лихварство во Србија помеѓу 2016 и 2020 година, ГИ-ТОК и Истражувачки и аналитички центар Војводина, декември 2021 г., https://voice.org.rs/wp-content/uploads/2021/12/Case-study-2021-1.pdf

Тој додаде: „На пример, едно лице позајмува 500 000 евра и се согласува на одредена камата. По одредено време, лицето не може да го отплаќа износот, па лихварите му го одземаат хотелот. Започнува судската постапка, а судскиот вештак ја намалува вредноста на хотелот на 1 милион евра, што не е доволно за да го отплати долгот кон лихварот кој постојано бара сè повеќе пари. На крајот, испаѓа дека лихварот работи на организиран начин и ова не е единствениот хотел што тој го одзел. Тој работи со тим адвокати кои составуваат договори и е поврзан со правосудството.“

Наодите на Катиќ откриваат дека луѓето во градовите почесто се осмелуваат да пријават случаи на изнуда, особено кога ги изнудуваат поединци, а не организирани групи. Од друга страна, стравот е присутен во помалите средини бидејќи жртвите се соочуваат со ризик да налетаат на сторителите. На сликите 3 и 4 се гледа дека над една третина од сите кривични пријави за изнуда и лихварство во Србија се поднесени во главниот град Белград.

Во Западен Балкан највисоки казни за изнуда има во Србија и Црна Гора, кои предвидуваат затворска казна до осум години. Најниски казни има во Босна и Херцеговина и Косово, каде на сторителите им се заканува затворска казна од три месеци.

Според Катиќ, најмногу рекетари се мажи, иако се вклучени и жени. Малолетниците често спроведуваат шеми за рекетирање и изнуда. Обложувалниците се средишта за собирање жртви и насилници, како и за регрутирање малолетници, особено во градовите.

Студијата заклучува дека е потребна поблиска соработка помеѓу медиумите и граѓанското општество поради сензационалистичкиот пристап на печатот кон темата. „Печатот главно известува за овие случаи кога има трагичен исход. Потребен е попрофесионален пристап. Професионалците во соработка со граѓанското општество и медиумите треба да ги спречат овие злосторства, а важно е да се таргетираат младите сторители. Образованието е од суштинско значење. Довербата помеѓу граѓанското општество, медиумите и државните институции е единственото решение за да се дојде до вистински резултати“, истакна Катиќ.

Забелешки