Дали војната во Украина може да влијае врз организираниот криминал во Западен Балкан?

Организираниот криминал не е првото нешто што ни паѓа на ум, додека со ужас го гледаме разорот во Украина. Но, сите војни имаат ефекти на прелевање и долгорочни последици, како што посведочивме во Југославија во 1990-тите. Војната во Украина би можела да го зголеми просторот за организиран криминал во Западен Балкан, вклучувајќи и како резултат трговија со оружје, перење пари, укинување санкции, движење на борци или можна промена на патиштата за нелегална трговија.

Украински бегалци преминуваат во Полска, март 2022 година.

Фотографија: Шон Галуп/Гети Имиџис

Еден од највпечатливите одговори на Западот на руската агресија против Украина се економските ограничувања, вклучувајќи и санкции и забрани за патување. Една од ретките преостанати рути за Русите е преку Белград. Нема сомнеж дека нивните пари може да се движат во или низ регионот. Навистина, во последниве години, неколку илјади странци ги искористија таканаречените модели за „златен пасош“ во некои европски земји, вклучително и во југоисточна Европа.¹ А некои земји од Западен Балкан, како што се Црна Гора и Северна Македонија, и понатаму нудат шеми за „државјанство за инвестирање“.² Во еден неодамнешен случај, Црна Гора му даде азил на руски тајкун баран за убиство.³

Иако не се меѓу најголемите инвеститори во Западен Балкан, во минатото, руските и украинските олигарси го “паркираа” своето богатство во Србија, на пример, или долж црногорското крајбрежје. Јадранскиот брег е игралиште за ултра богатите; една од суперјахтите на рускиот олигарх Роман Абрамович неодамна се закотви во пристаништето во Црна Гора.⁴

Богатите Руси во движење би можеле да бараат можности за инвестирање во регионот и би можеле да се потпрат на врските со добро етаблирани криминални групи со контакти во политичките и деловните кругови. Постои опасност руските пари да се перат во недвижен имот, туризам, коцкање и други сектори ранливи на НФТ, што ќе влијае врз локалната економија и политика.

Русија се соочува со речиси невидени санкции, а доколку конфликтот продолжи, може да бидат изречени дополнителни казни. Некои земји од Западен Балкан не се приклучија на забраната за руски летови, па аеродромите како што е тој во Белград (и преку Истанбул до сите главни градови во регионот) станаа клучни центри за руските патници. Можно е руските средства, кои се замрзнати во многу земји, да најдат безбедно засолниште во земјите од Западен Балкан каде Русите веќе се чувствуваат удобно да вршат деловни активности. Западен Балкан може да биде и канал за трговија со луксузни стоки, алкохол и цигари. Но, регионот не граничи ниту со Украина ниту со Русија и обемот на укинувањето на санкциите веројатно ќе биде ограничен – но вреди да се внимава.

Застрашувачка индикација е дека би можел да се развие црн пазар за лекови кои се осмислени да го намалат влијанието на нуклеарното зрачење: во моментов речиси и да нема достапни таблети од калиум јодид во аптеките во Северна Македонија.⁵ Како и во другите делови на Европа, исто така постои загриженост поради недостиг на одредени стоки и раст на цените; досега двете најочигледни на Западен Балкан се бензинот и сончогледовото масло.⁶ Оскудноста на пазарите би можела да создаде поттици за криумчарење.

Промени во патиштата за криумчарење

Како што Турција го сузби криумчарењето (особено на мигранти) по 2015 година, се смета дека некои патишта за криумчарење дрога се префрлени кон поморските патишта преку Црното Море или дури и во Јадранот.⁷ Претходниот тренд го потврдуваат значајни заплени на 400 килограми хероин од Иран во пристаништето Варна, Бугарија и 1.400 килограми во Констанца, Романија, кои властите ги спроведоа во февруари и мај 2021 година.⁸ Овие пристаништа може да станат попривлечни за нелегални текови, ако се прекине нелегалната трговија во Одеса и другите пристаништа на Црното Море поради војната во Украина. Зголемување на нелегалната трговија преку поморска балканска рута во последниве години може да се забележи и преку големите заплени во североисточните јадрански пристаништа во Копер, Словенија (каде беше запленет над еден тон хероин помеѓу 2019 и 2021 година); Плоче, Хрватска; и Трст, Италија.⁹ Промената во трговијата со хероин доаѓа во време кога има сè повеќе докази за трговија со хероин на пристаништата на Јадранот. Реката Дунав, исто така, може да стане пат за криумчарење.

Во Украина се слива огромно количество оружје, вклучително и од Западен Балкан. Има индиции дека на бојното поле се користат автоматски пушки и минофрлачи од Србија.¹⁰ Според извор запознаен со криминалното милје во Босна и Херцеговина, цените на огненото оружје на црниот пазар во земјата пораснале за над 100 отсто од крајот на февруари – тренд што е евидентен и во некои земји од западна Европа. Можно е војната да создаде зголемена побарувачка, особено од оние што се упатуваат во регионот како доброволни борци. Постои опасност дел од оружјето што ја преплавува Украина да се врати во Западен Балкан, било да го користат криминалните групи или паравоените сили или, пак, да се продава на црниот пазар.

Младите мажи од југоисточна Европа заминаа да се борат во Украина – од двете страни – од избувнувањето на кризата во 2014 година, ¹¹иако тоа е нелегално да се прави во повеќето земји од регионот. Се очекува дека бројката ќе расте ако војната продолжи, особено поради тоа што Украина создаде таканаречена „странска легија“.¹² А во други ситуации, каде борци од Европа одат во Сирија и Ирак, многу од нив нема да се вратат дома.

Но, протокот на оружје и борци помеѓу Западен Балкан и Украина може да го зголеми ризикот за насилен екстремизам (особено десничарски), убиства и паравоено насилство. Последната закана е особено загрижувачка во однос на дестабилизирачкото влијание на вооружените групи во регионите каде може брзо да се разгорат етнички тензии. На пример, мото клубот „Ноќни волци“ има ограноци во Србија, Босна и Херцеговина и Црна Гора. Во минатото имаше извештаи за руски платеници во Србија и Република Српска поврзани со организиран криминал.¹³ Протокот на оружје и борци од и кон воената зона во Украина би можел да ги зголеми редовите на криминалните и паравоените групи во Западен Балкан, да ги зајакне нивните арсенали и да ја зголеми радикализацијата.

Големиот број луѓе – особено жени и деца – кои бегаат од Украина може да ја зголеми ранливоста на трговија со луѓе. Колку кризата станува поголема и колку луѓето стануваат поочајни, толку е поголема опасноста дека некои лица може да се поранливи да станат жртви на сексуална експлоатација, вклучително и во Западен Балкан – на пример, во големите градови, одморалишта на Јадранското крајбрежје или онлајн. Навистина, Европол издаде рано предупредување, истакнувајќи како жените, децата и ранливите лица се потенцијални жртви на криминални мрежи вклучени во трговија со луѓе.¹⁴ Предупредија дека малолетните лица без придружба се под најголем ризик за сексуална и трудова експлоатација, како и присилен криминалитет и питачење или, пак, други криминални активности.

Војната во Украина го создаде најголемиот пресврт во европската безбедност од крајот на Студената војна и најдлабоко го потресе светскиот поредок од 1945 година. Криминалците секогаш први преземаат акција во времиња на промена и конфликт. Војната, несомнено, ќе влијае врз геополитиката во Западен Балкан, а најверојатно и дури и врз државните политики и меѓуетничките односи. Може и повторно да ги оживее дискусиите за процесот за пристап во ЕУ, особено со оглед на барањето на Украина за членство во ЕУ.¹⁵

Но, најверојатно ќе влијае врз криминалните пазари и НФТ, а и поттикна младите мажи да заминуваат на новото бојно поле на Европа. Ова е нешто што националните агенции за спроведување на законот, како и регионалните организации и сите чинители со интерес за стабилноста во Западен Балкан треба да го предвидуваат и внимателно да го следат, особено кога борците и оружјето ќе се вратат дома. За ова, ГИ-ТОК ќе продолжи да го следи влијанието на војната врз криминалните пазари.

Забелешки