Дигитални опасности: знаци на предупредување од Северна Македонија.

Кон крајот на јануари 2021 година, полицијата во Северна Македонија разбила група од повеќе од 7 000 луѓе кои ја користеле онлајн апликацијата за пораки Телеграм за да споделуваат експлицитни слики и видеа од жени и девојки.¹ На форумот познат како „јавна соба“ (креиран во 2019 година), членовите споделувале порнографска содржина и материјал со злоупотреба на деца, вклучувајќи голи слики на тинејџерки од локалната заедница. Материјалот претходно бил хакиран, украден, обработен со Photoshop или на друг начин незаконски стекнат заедно со личните податоци на жртвите, како имиња, презимиња и телефонски броеви.

Иако групата за прв пат била откриена во јануари 2020 година и четири лица биле уапсени, до јануари 2021 година таа повторно се појавила, доведувајќи до негодување во јавноста поради неактивноста на полицијата. Слични случаи биле пријавени и во Србија во март 2021 година, кога неколку сторители биле уапсени за споделување материјал со злоупотреба на деца и осудени на казна затвор до 10 години.² Овие случаи ги покажуваат растечките опасности од криминал помогнат од технологија, вклучително и малтретирање преку интернет, сексуална експлоатација и сексуална измама во Западен Балкан и предизвиците со кои се соочуваат органите за спроведување на законот.

Во Северна Македонија, којашто има околу 2,1 милиони жители, има регистрирано 2,24 милиони мобилни телефони – повеќе телефони отколку луѓе.³ Според информациите од јануари 2020 година, 81 % од населението во Северна Македонија користи интернет и 53 % од жителите се активни корисници на социјални медиуми. И трендот е во пораста, делумно поради КОВИД-19, особено затоа што децата поминуваат повеќе време на интернет поради далечинско школување и мерките за затворање. Брзината и големината на оваа транзиција ги фати неподготвени надлежните органи, родителите и децата.⁴

Како и во другите делови на светот, младите се особено активни на интернет. Речиси 75 % од сите млади луѓе во Северна Македонија на возраст од 15 до 19 години имаат профил на социјалните мрежи.⁵ Повеќето од оние кои користат социјални медиуми пристапуваат до своите сметки од смарт телефони.⁶ Децата и младите, исто така, поминуваат повеќе време играјќи игри на интернет и повеќе запознаваат нови пријатели преку вакви форуми, како и преку социјалните медиуми.⁷

Иако поголемата дигитализација има многу придобивки, таа носи и опасности. Случајот „јавна соба“ ги покажува ризиците од украдени или експлоатирани податоци и вознемирувањето што може да произлезе.⁸ Дополнително, гејмерските платформи – и пошироко социјалните медиуми – се злоупотребуваат за да се наведат деца на сексуално вознемирување и експлоатација. Младите исто така се подложни на штетни и насилни содржини, малтретирање преку интернет и радикализација.

Голем предизвик е фактот дека приватноста на децата и младите може лесно да се наруши. За да бидат препознатливи меѓу нивните конкуренти на интернет, младите создаваат кориснички имиња кои се деривати на нивните вистински имиња или што можат да откријат други лични информации, како што се нивната локација или возраст. Ова им олеснува на предаторите и сајбер-криминалците на интернет да манипулираат со податоци, разговори или фотографии за да идентификуваат кражба, наведување или сексуална изнуда.⁹

Младите исто така се ранливи на следење, компјутерско малтретирање па дури и комерцијална сексуална експлоатација. Понекогаш, ова е резултат на информации дадени доброволно (иако наивно); во други случаи, хакерите можат да пристапат до веб-камери или микрофони и да ги користат за вршење нелегални активности и нарушување на приватноста на децата и младите. Само 11 % од интервјуираните студенти во Северна Македонија се свесни за хакирање на веб-камера или микрофон и за последиците што може да ги предизвикаат.¹⁰

Што е технолошки олеснета Комерцијална сексуална експлоатација на деца (CSEC) и како функционира?

Технолошки олеснетата Комерцијална сексуална експлоатација на деца (CSEC) најчесто се однесува на употреба на интернет како средство за сексуална експлоатација на деца, вклучително и случаи во кои офлајн физичката злоупотреба на деца и/или експлоатацијата е комбинирана со компонента на интернет.¹¹ Иако технолошка олеснетата сексуална експлоатација постојано се развива и се формира од страна на новите достигнувања во технологијата, таа често започнува со наведување (воспоставување врска со малолетна жртва), потоа „секстирање“ (создавање и/или споделување сексуално сугестивни слики на жртвата), сексуална изнуда (уцена на дете жртва со негови слики за изнудување сексуални услуги или пари) или сексуална злоупотреба во живо (присилување на дете во сексуални активности) и материјал со сексуална злоупотреба на деца.

Слика 3 Фази и елементи на онлајн Комерцијална сексуална експлоатација на децата (CSEC).

ECPAT International, Онлајн сексуална експлоатација на деца: Заедничко разбирање, мај 2017 година, https://www.ecpat.org/wp-content/uploads/2017/05/SECO-Booklet_ebook-1.pdf.

Информативен лист за тоа како безбедно да се користи интернет поставен во младински центар во Бања Лука, Босна и Херцеговина.

Фотографија: © Бахрудин Бандиќ

Младински центар во Белград, Србија, обезбедува информации и надзор за „безбедно време на интернет“.

Фотографија: © Владимир Живојиновиќ

На пример, постарите гејмери можат да користат видеоигри за да намамат и да наведат помлади жртви. Криејќи се зад лажни идентитети, предаторите се навикнуваат на платформите, фразите, навиките и интересите на потенцијалните жртви. Тие ги намамуваат во одделни онлајн разговори и вешто ја стекнуваат нивната доверба.

И покрај важните случаи, како што е инцидентот со Телеграм, има малку сеопфатни истражувања за технолошки олеснета комерцијална експлоатација на децата (CSEC) во Западен Балкан. Земјите не даваат поделени податоци за темата. Претстојниот извештај на ГИ-ТОК се обидува да ја пополни оваа празнина со разгледување на ранливоста на децата на комерцијалната сексуална експлоатација на децата (CSEC), олеснета од технологијата, и одговорите на системите за заштита на децата низ целиот регион.

Друга закана е собирање податоци од профилите на младите. Маркетингот и собирањето на кориснички податоци во замена за бихејвиорално насочено или контекстуално рекламирање се вградени делови од современите шеми на игри за профит.¹² За да се спроведе бихејвиорално таргетирање, се стекнуваат повеќе делови од податоци и се комбинираат за да се развијат софистицирани профили на кориснички сегменти и да се изгради профил на карактеристиките и демографијата на одделните корисници.¹³ Во случај на онлајн игри, некои компании можат да собираат податоци не само за моделите на однесување на корисниците, туку и за нивните интеракции со други корисници, однесувањето на интернет пред и по играњето на онлајн игра и однесувањето на повеќе уреди и услуги поврзани со нивниот уред за игри. Проблемот со тоа кој ги поседува овие податоци, како тие се заштитуваат, споделуваат и продаваат (и на приватни компании и на криминални групи) е новонастанато прашање коешто бара поголемо внимание и регулација.¹⁴

Неовластените практики од страна на интернет продавачи предизвикуваат загриженост за приватноста на младите. Прашањето станува сѐ поголемо внимание од меѓународни организации како што се Обединетите нации,¹⁵ Советот на Европа¹⁶ и ЕУ.¹⁷ На пример, ЕУ донесе Општа регулатива за заштита на податоците, којашто содржи правила наменети за заштита на децата од незаконско собирање на податоци, со строги санкции за компаниите што не ги почитуваат.¹⁸

Накратко, опасностите за децата на интернет се повеќекратни и разновидни. И тие се засилени од недоволна свесност од страна на родителите и децата, недостиг на податоци, недостаток на знаење и капацитет од страна на полицијата што истражува интернет криминал, несоодветно законодавство и ограничена соработка помеѓу телата за спроведување на законот и давателите на ИТ услуги помеѓу државите.

Првиот чекор е владите да ги признаат растечките опасности од онлајн експлоатацијата. Исто така, потребно е и соодветно законодавство, но тоа не е доволно. Треба да се посвети поголемо внимание на подигнување на свеста кај родителите и децата за потенцијалните ризици и да се подобри вниманието и писменоста онлајн. Во Северна Македонија, почнати се неколку иницијативи за справување со онлајн предатори, компјутерско малтретирање и компјутерски криминал, како и онлајн дезинформации и радикализација. Министерството за внатрешни работи постави шема за известување со „Црвени копчиња“ на својата веб-страница за пријавување кривични дела поврзани со сексуална злоупотреба на деца и говор на омраза преку интернет.¹⁹ Но, потребна е поголема свесност, на пример преку едукација во училиштата, јавни кампањи и поголем ангажман на граѓанското општество за да се намали ранливоста на младите од онлајн штета. И органите за спроведување на законот имаат потреба од вештини, експертиза, опрема и лиценца за заштита на граѓаните, млади и стари, во дигиталниот домен.

Улогата на приватниот сектор е од суштинска важност. Технолошкиот сектор треба да помогне во развојот на националните сајбер стратегии и да биде вклучен во нивната имплементација. Моментално, индустријата за информатичка и комуникациска технологија (ИКТ) во Северна Македонија не се справува со прашањето за технолошки олеснета комерцијална експлоатација на деца (CSEC), ниту е вклучена во отстранување содржини или механизми за пријавување.²⁰ Давателите на услуги не ја следат проактивно содржината на интернет и немаат никаква обврска да отстрануваат содржина. Давателите на интернет услуги дејствуваат само по барање на јавните обвинители и доставуваат податоци до Секторот за компјутерски криминал и форензичка анализа на Министерството за внатрешни работи за понатамошна обработка.

Накратко, како што ние поминуваме повеќе време на интернет, истото го прават и криминалците. Намалувањето на ризиците за децата бара пристап на целото општество, вклучително и повеќе внимателни и свесни родители и млади луѓе, солидна правна рамка, ангажиран ИКТ-сектор фокусиран на иднината, поефикасни одговори од органите за спроведување на законот и поддршка од граѓанското општество.

ГИ-ТОК во мај ќе издаде сеопфатен извештај за комерцијалната сексуална експлоатација на деца во Западен Балкан.

Забелешки