Какво би можело да биде влијанието на иницијативата „Отворен Балкан“ врз организираниот криминал?

Иницијативата „Отворен Балкан“ има за цел да ги отстрани сите гранични пречки меѓу Албанија, Северна Македонија и Србија.

Фотографија: militaryingermany.com

На 4 ноември 2021 година, знамињата на Албанија, Северна Македонија и Србија се вееја од светилниците во Белград, поздравувајќи ги делегациите на високо ниво од Тирана и Скопје на последниот состанок на иницијативата „Отворен Балкан“. Идејата, порано позната како „Мини Шенген“, се роди во 2019 година во Нови Сад, Србија, кога српскиот претседател Александар Вучиќ, албанскиот премиер Еди Рама и северномакедонскиот премиер Зоран Заев се согласија да создадат економска зона за дополнително подобрување на политичките и економски односи и за зајакнување на културните врски меѓу трите држави.¹

Новото име на иницијативата првпат беше употребено во јуни 2021 година на состанокот на Економскиот форум за регионална соработка во Скопје. Иако иницијативата очигледно има предности, дали поотворените граници и пазари, исто така, ќе ги олеснат нелегалните текови?

Некои сметаат дека иницијативата е отскочна штица за пристапување во ЕУ. Други тоа го гледаат како одвлекување на вниманието или дуплирање на постојните аранжмани, како што е Заедничкиот регионален пазар. Премиерот Албин Курти од Косово, на пример, многу ја критикуваше иницијативата.² Црна Гора го следи развојот на настаните, додека се чини дека Босна и Херцеговина е скептична и преокупирана со внатрешни прашања.

Криминалци без граници

Главната цел на иницијативата „Отворен Балкан“ е до 2023 година да се отстранат сите гранични пречки меѓу трите земји. Ова ќе го елиминира долгото и заморно чекање на патниците и комплицираната документација за компаниите. Граничните премини ќе останат, но на граничните точки ќе се воспостават брзи ленти каде што нема да се вршат проверки за граѓаните и добрата што доаѓаат од земјите учеснички. Покрај тоа, лидерите потпишаа три документи за олеснување на увозот, извозот и движењето на добра, пристапот до пазарот на трудот и соработката при заштита од катастрофи.³ Како резултат на тоа, добрата и луѓето ќе се движат побрзо, ќе се создаде заеднички пазар од 12 милиони луѓе и ќе се зајакне трилатералната соработка.⁴ Со исклучок на договорот за соработка при заштита од катастрофи, иницијативата „Отворен Балкан“ е речиси идентична со Заедничкиот регионален пазар што го поддржува ЕУ. Меѓутоа, иницијативата „Отворен Балкан“ се чини дека е делумно мотивирана од бавниот процес на пристапување во ЕУ и, во случајот на Албанија и Србија, незадоволството од перципираниот опструкционизам од Приштина. Опасноста е што постојат два конкурентни, паралелни процеси кои ќе ги продлабочат поделбите, а не соработката во регионот. Претворањето на иницијативата во реалност ќе бара институционална соработка, правна хармонизација и интероперабилност (особено за размена на информации). А ќе има потреба и од ресурси. Но, дали отстранувањето на бариерите ќе им олесни на криминалците да дејствуваат преку границите?

Со или без иницијативата „Отворен Балкан“, криминалците од Западен Балкан веќе се движат и соработуваат преку границите, а пограничните подрачја обично стануваат жаришта на организиран криминал. Дали поотворените граници би ги намалиле поттиците на трговците со луѓе да се собираат околу пограничните подрачја? (На пример помеѓу Северна Македонија и Србија – за трговија со дрога и мигранти – или помеѓу Албанија и Северна Македонија – особено за криумчарење канабис.) Помалку гранични контроли би можеле да ја намалат корупцијата меѓу граничарите, но би ја намалиле и нивната способност да откриваат дрога и друга криумчарена роба за време на рутинските проверки. Понатаму, бидејќи законските и незаконските текови следат слични рути и користат слична инфраструктура, отворањето на границите без поголема безбедносна соработка ќе создаде повеќе можности за транснационален организиран криминал.

Вклучувањето на Косово во иницијативата – што во моментот изгледа неверојатно – би отворило можности за намалување на тензиите поврзани со граничните прашања. Тоа може и да ги олесни незаконските текови, бидејќи Косово граничи со четири од останатите пет јурисдикции и има одлични патишта. Од друга страна, ако Косово не се приклучи на иницијативата, би станало помалку атрактивен центар за трговија со луѓе од Албанија или Северна Македонија, бидејќи трговците со луѓе би можеле да го заобиколат на релативно безбеден начин.

Ако границите меѓу земјите потписнички на иницијативата станат поотворени, тогаш влезните точки на тие пазари би можеле да станат поспорни. На пример, по влегувањето во албанско пристаниште, следната гранична проверка за граѓаните на Албанија, Северна Македонија или Србија може да биде на преминот помеѓу Србија и Унгарија. Оружјето или цигарите криумчарени од Србија или Северна Македонија може да стигнат до Јадранот без никакви гранични проверки. Ова може да ја зголеми конкуренцијата помеѓу криминалните групи за пристап до пристаништата или клучните копнени гранични премини надвор од зоната, а не помеѓу земјите во зоната. (На пример, ако албанските и српските групи кои дејствуваат во Латинска Америка би се договориле да испорачаат кокаин преку албанските пристаништа, а потоа соработуваат за да го дистрибуираат во Западна Европа преку земјите потписнички на „Отворен Балкан“.) Ова може или да ја зајакне соработката помеѓу балканските криминални групи – како што е веќе случај во Латинска Америка – или потенцијално да разгори војна меѓу нив, на пример за контрола на криумчарењето кокаин преку албанските пристаништа.

Зголемена соработка за спроведување на законот

На ист начин како што отстранувањето на границите во ЕУ доведе до поголема соработка помеѓу агенциите за спроведување на законот, не само преку Европол, Фронтекс и Шенгенскиот граничен кодекс,⁵ дискусиите за поотворени граници или заеднички регионален пазар треба да се искористат како можност за создавање интегриран систем за гранична контрола, подобрување на полицијата предводена од разузнавачки податоци, заеднички операции, како и за да си овозможуваат меѓусебна взаемна правна помош во однос на истрагите, гонењето, судските постапки и враќањето на средства.

Постојните институции како Европол и Центарот за спроведување на законот во Југоисточна Европа (СЕЛЕК), како и Конвенцијата за полициска соработка во Југоисточна Европа би можеле да го олеснат овој процес. Исто така, може да биде неопходно да се создаде заедничка регионална разузнавачка база на податоци за следење на бараните криминалци и странски терористички борци, како и за размена на информации за помош во истрагите. Со намалување на бројот на гранични контроли, органите за спроведување на законот и граничните службеници би можеле да бидат прераспоредени за да формираат мобилни тимови.

Она што треба да се избегне, барем на самиот почеток, е создавање на уште едно регионално тело за спроведување на законот. Веќе ги имаме СЕЛЕК, Асоцијацијата на шефови на полициски служби на Југоисточна Европа, Конвенција за полициска соработка во Југоисточна Европа (и Секретаријатот), Регионалната иницијатива за миграција, азил и бегалци, како и Берлинскиот процес.

Меѓутоа, разговорот за поголема економска интеграција без да се земат предвид безбедносните импликации е кусоглед. Би било логично да се користи постојно тело како што е механизмот на интегрирано управување со внатрешната безбедност, кој има столб за борба против сериозниот организиран криминал во Западен Балкан, за да се координираат политиките и да се спојат напорите на сите релевантни безбедносни чинители. Доколку земјите од иницијативата „Отворен Балкан“ сакаат да се движат побрзо, нивната соработка треба да биде дел од една поширока регионална стратегија. Иако, криминалците може да ја злоупотребат зголемената отвореност, сепак, иницијативата „Отворен Балкан“ и другите напори треба да се искористат и како можност за зајакнување на регионалната соработка за спроведување на законот во борбата против организираниот криминал.

Забелешки