Врски меѓу политиката, етничката припадност и организираниот криминал во северно Косово.

Градот Митровица на северот на Косово честопати беше жариште на меѓуетнички тензии помеѓу етничките Срби и етничките Албанци или, пак, помеѓу локалното население и меѓународната заедница. Северна Косовска Митровица, како и општините Лепосавиќ, Зубин Поток и Звечан во северно Косово (со популација од околу 80 000),¹ се сметаат за жаришта на организиран криминал.² Во октомври 2021 година, како дел од сузбивањето на организираниот криминал во различни делови на Косово, полицијата изврши рација против криминални групи во областа на Митровица, што резултираше со насилни судири. Кои се врските меѓу политиката, етничката припадност и организираниот криминал во овој нестабилен регион?

Слика 1 Митровица, во северно Косово, и нејзините соседни општини се жаришта за организиран криминал во земјата.

Сива економија во сива зона

Уште од завршувањето на војната во Косово во 1999 година, северниот дел на земјата е поделен по етничка линија. Граничната линија е реката Ибар што ги дели претежно српските заедници на север од албанските на југ.³ Србите долго време на мостовите што се протегаат на реката во Митровица, гледаа како на „симболи на отпор“, додека пак, Албанците ги сметаа за „симболи на единство“.⁴

Поглед на Митровица. Градот е поделен меѓу етнички Срби и етнички Албанци

Фотографија: Пјер Кром/Гети

Спорниот статус на регионот и постоењето на de facto власти (често поддржани од Србија), како и присуството на паралелни безбедносни структури овозможија високо ниво на de facto самоуправа. Ова создаде и пермисивно опкружување за незаконски активности за српските и албанските трговци со луѓе.⁵ Регионот се смета и за добро место за криење на бегалците, на пример од Србија.

Ситуацијата почна да се менува во 2013 година поради договорот меѓу Белград и Приштина постигнат во Брисел, со кој, меѓу другите чекори, беа демонтирани и паралелните безбедносни структури.⁶ Ова ѝ даде на косовската влада и нејзините извршни структури поголем отпечаток во регионот. Сепак, нерешените спорови помеѓу Приштина и Белград резултираа со тензии кои понекогаш зовриваат. Понатаму, недостатокот на соработка помеѓу српската и косовската полиција и судските надлежни органи „ги парализира овие органи и ги спречува во борбата против криминалците“.⁷

Сепак, тензиите на преговарачката маса не ја запреа скришната незаконска трговија. Северно Косово се користи како тампон зона меѓу Косово и Србија за криумчарење добра, лекови, цигари, алкохол и дрога. Со исклучок на канабисот, повеќето стоки што се криумчарат во јурисдикцијата се легални производи кои се движат по мали споредни патишта со цел да се избегнат царините и акцизите. Дел од криумчарењето го вршат организирани групи, но голем дел го прават приватни лица кои носат апарати, лекови, прехранбени производи и алкохолни пијалоци од Србија. Слабото владеење на законот и бесплатната електрична енергија, исто така, наводно го направиле регионот профитабилен центар за ископување криптовалути.⁸ Ситуацијата заслужува подетална анализа со цел да се обелодени репутацијата на регионот како црна дупка на организираниот криминал.

Врски помеѓу организираниот криминал и политиката

Северно Косово прима финансиска поддршка од Србија. Понатаму, согласно Бриселскиот договор од 2013 година, четири општини на север, исто така, имаат пристап до средства од државниот буџет на Косово наменети за локалната самоуправа. Покрај оваа финансиска поддршка, областа добива средства од меѓународни донатори (особено од ЕУ) и дополнителен фонд за развој. Второто го сочинуваат царини платени за роба увезена за потрошувачка во северно Косово. Меѓутоа, овие средства постојано се намалуваат од 2014 година,⁹ што се чини дека е во согласност со криумчарските активности опишани претходно. Овие средства се наменети за регионален развој, но има малку податоци за тоа како се трошат парите.

Реката Ибар ги дели претежно српските заедници на северниот дел од земјата од албанските на југ.

Фотографија: Лекиќ Драган/Гама-Рафо преку Гети имиџис

Бидејќи има многу малку индустрија во овој регион (најчесто само мали бизниси), оној кој ги контролира јавните ресурси во оваа економија што бара кирија има значителна моќ. Опстанокот на бизнисите зависи од врските со политичките покровители. Навистина, за повеќето луѓе на север е поисплатливо да добијат пристап до јавните фондови отколку да вршат деловна дејност. Оваа ситуација ја поттикнува корупцијата преку клиентелизам и создава политичка економија на зависност.

Со политиката во северно Косово доминира една политичка партија, Српска листа, која има блиски врски со Српската прогресивна партија што ја предводи српскиот претседател Александар Вучиќ.¹⁰ Заменик претседателот на Српска листа е Милан Радоичиќ, чиј близок партнер е Звонко Веселиновиќ, озлогласен српски бизнисмен кој има добиено неколку јавни договори за градежни проекти и автопати во Србија и поседува познат хотел во Копаоник.¹¹ Во 2019 година, Радоичиќ и Веселиновиќ беа обвинети за наводно водење на организирана криминална група одговорна за убиството на ривалскиот српски политички лидер Оливер Ивановиќ во јануари 2018 година.¹² Пред неговата смрт, во интервју за Балканската мрежа на истражувачки новинари, Ивановиќ го опиша Радоичиќ како „мрачниот владетел на Северно Косово“ и „клучна фигура во застрашувачкиот систем на моќ во северно Косово“. Ивановиќ и понатаму тврдеше дека Радоичиќ претставува неформален центар на моќ и одлучување во регионот.

Во ноември 2018 година, косовската полиција се обиде да го уапси Радоичиќ во Митровица, но тој им побегна и се притаи две години.¹³ На почетокот на 2021 година, налогот за негово апсење беше поништен и тој се врати во Косово, каде што едногласно беше повторно избран за потпретседател на Српска листа во јули 2021 година.¹⁴

На 8 декември, САД ги ставија Радоичиќ, Веселиновиќ и голем број други косовски граѓани на црна листа, како дел од својата стратегија за сузбивање на корупцијата. Во една изјава, Министерството за финансии на САД го опиша Веселиновиќ како водач на организирана криминална група која „е вмешана во голема шема за поткуп со косовските и српските безбедносни службеници кои ѝ овозможуваат на таа група нелегална трговија со добра, пари, наркотици и оружје меѓу Косово и Србија“. Во изјавата се вели и дека тој „заговарал со различни политичари во неколку quid pro quo договори, бил дел од поткупот на косовските безбедносни службеници во почетокот на 2019 година за да ги дозволат нивните криумчарски операции меѓу Србија и Косово,а бил и дел од поткупот на косовските гранични безбедносни службеници во 2017 година за да овозможат безбеден премин на криумчарите.“¹⁵

Оштетен автомобил по судирите помеѓу полицијата и локалните демонстранти за време на операцијата против шверцот на стока, Митровица, 13 октомври 2021 година.

Фотографија: Ројтерс/Лаура Хасани преку Алами

Сузбивање на криминалот

Додека минатите влади во Приштина беа претпазливи во поглед на преземање на политичката економија на северно Косово, владата што ја предводи премиерот Албин Курти вети дека ќе се справи со организираниот криминал и корупцијата. Според Курти, откако тој ја презеде функцијата во март 2021 година, имало 437 полициски операции кои разбиле 31 криминална група.¹⁶

На 13 октомври 2021 година косовската полиција спроведе голема операција, првенствено во општините Приштина, Пеќ, Јужна Митровица и Северна Митровица.¹⁷ Вниманието на медиумите особено се фокусираше на акцијата во Северна Митровица. Зад рацијата стојат зголемени тензии помеѓу Приштина и Белград по спорот околу регистарските таблички и непосредно пред локалните избори на 17 октомври.

Кога единиците на косовската полиција влегоа во Митровица, беа блокирани од толпата која почна да вика и да ги гаѓа полицајците со камења.¹⁸ Тензиите дополнително се засилија кога се активираше алармот за итни случаи на општината, што донесе уште повеќе луѓе на улиците. Како одговор, полицијата беше засилена со потешко вооружени полициски единици за специјални операции од блискиот камп „Белведере“ во Јужна Митровица.¹⁹ Она што требаше да биде таргетирана акција за борба против организиран криминал, стана пресметка помеѓу полицијата и гневните припадници на локалното население. Насилството ескалираше до тој степен што единиците за специјални операции беа нападнати; еден висок командант и девет други полицајци (од кои тројца етнички Срби) беа ранети како резултат на експлозија и беа испукани ракети врз полициски оклопни возила.²⁰ Беа повредени и голем број цивили. Уапсени се неколку лица, а полицијата соопшти дека се запленети голем број криумчарена роба и докази во вредност од стотици илјади евра.²¹

Иако ваквите рации го поддржуваат владиниот план да биде строг кон криминалот, тие им помагаат и на локалните сили да играат на националистичката карта. Во отворена дискусија меѓу Вучиќ и претставниците на Српската листа којашто се одржа на 16 октомври 2021 година во воената касарна на српската армија во Рашка (блиску до границата со Косово), Радоичиќ предупреди дека ако продолжат полициските рации, „луѓето ќе се организираат и ќе го бранат интересот на Србите во Косово“.²² Накратко, ваквите операции помагаат владата на Курти да изгледа остра кон криминалот, истовремено претставува закана за политичарите и криминалните групи во подрегионот кои профитираат од статус кво.

Ситуацијата во северно Косово продолжува да ги покажува заплетканите врски меѓу организираниот криминал и политиката. Има и карактеристики на жариште на организиран криминал: област каде се преклопуваат слабото управување, социо-економската ранливост и патиштата за трговија со луѓе. И нагласува како криминалците имаат подобра прекугранична соработка од полицијата или политичарите.

Забелешки