Употребата на криптовалути станува сè попопуларна во регионот.

Постои голема врева и дебата околу потенцијалот на дигиталната криптовалута, при што цената на биткоинот достигна рекордни вредности од над 55 000 евра по единица. Ел Салвадор дури го усвои биткоинот како официјална валута, а со тоа стана првата земја што го стори тоа. Во Западен Балкан, иако нивото на употреба на криптовалути е релативно ниско, тоа полека се зголемува во регионот. Ова носи нови можности, но може да создаде и нови ризици, бидејќи криминалците ги користат криптовалутите за движење и перење пари. Овој напис разгледува како функционираат криптовалутите и ризикот што тие го претставуваат за регионот, особено во врска со незаконските финансиски текови.

Отворен финансиски систем или пирамидална измама?

Криптовалутите се веб-базирани системи на peer-to-peer плаќање коишто се потпираат на криптографија. Функционираат како „дигитална единица за размена која не е поддржана со законско платежно средство што го издала владата“.¹ Тоа се компјутерски датотеки што се нудат како начин на плаќање за вистински стоки и услуги. Криптовалутите функционираат користејќи блокчејн, дигитална книга на трансакции која се дуплира и дистрибуира низ целата мрежа на корисници на системот. Секој блок во блокчејнот содржи одреден број трансакции и секогаш кога ќе се појави нова трансакција, записот за таа трансакција се додава во книгата на секој учесник.

Застапниците ги сметаат виртуелните валути како бран на иднина за платните системи. Тие ја фалат брзината и едноставноста на вршењето трансакции, немањето посредници како што се банките и транспарентноста на блокчејнот, што може да ги намали шансите за измама и манипулации.²

Критичарите тврдат дека криптовалутите повеќе се засноваат на шпекулации отколку на реална вредност. Како што изјави еден аналитичар во Северна Македонија: „Криптовалутите се имагинарни пари… Зад нив нема светска економија“. Тој предупреди дека вредноста на криптовалутите не подлежи на регулирање од монетарните власти и дека тие се ранливи на финансиски шпекулации.³ Некои дури и ги нарекоа трик и пирамидална измама.⁴

Друга широко распространета и често слушана критика е дека анонимноста и слабата регулатива им овозможуваат на криминалците да користат криптовалути за преместување и складирање на незаконски средства, а даночните затајувачи ги користат за да избегнат откривање, надвор од дофатот на органите за спроведување на законот и регулаторите.

Критичарите укажуваат и на негативното влијание на криптовалутите⁵ врз животната средина. Не само што се троши многу струја за рударење криптовалути, туку и опремата за рударење и компјутерските чипови што се користат за рударење биткоин обично имаат краток животен век. Понатаму, трансакциите со биткоин бараат голема количина енергија и генерираат електронски отпад.⁶

Биткоин банкомат до обичен банкомат на бензинска пумпа.

Фотографија: Крис Делмас/АФП преку Гети Имиџес

Ограничена употреба и ниска регулација во Западен Балкан

Воведувањето на криптовалутите во Западен Балкан е релативно бавно во споредба со другите делови на Европа. Топлинската карта што ја направи Coinmap, веб-локација која прикажува места ширум светот што прифаќаат плаќања со криптовалути, покажува дека на Западен Балкан постои мала берза за криптовалути или банкомати, освен во големите градови и долж црногорското крајбрежје.⁷

Како и кај готовината, до криптовалутите може да се пристапи преку банкомати. Како што расте цената и популарноста на криптовалутите, расте и бројот на банкомати за криптовалути. Сега има речиси 29 000 такви машини ширум светот.⁸ Но, многу малку од нив се во Западен Балкан. Според еден извор, има пет банкомати за криптовалути инсталирани во Србија (еден во Ниш и по два во Белград и Нови Сад), четири во Косово (сите се во Приштина) и шест во Босна и Херцеговина (по три во Бања Лука и Приједор). Официјално ги нема во Северна Македонија, Албанија, ниту пак во Црна Гора.⁹ Иако изгледа слично на обичен банкомат, биткоин банкоматот не е поврзан со банкарска сметка, туку со онлајн сервис за размена на дигитални валути. Корисниците може да пристапат до својот дигитален паричник за да купуваат и продаваат виртуелни средства.

Луѓето, исто така, сè повеќе плаќаат за стоки и услуги користејќи криптовалути, на пример во кафулиња, ресторани, хотели и болници каде што е достапна оваа опција. Дури е можно да се изнајми јахта во Црна Гора со помош на криптовалути.¹⁰ Деловно претпријатие што прима над 10 000 евра во готовина од корисник, мора да поднесе извештај за валутна трансакција. Но, истите правила не важат за криптовалутите. Деловно претпријатие за користени автомобили што добива 20 000 евра во биткоин од корисник, не мора да поднесе извештај за валутната трансакција; тој приход, исто така, може да остане неоданочен ако е непријавен во даночната пријава на сопственикот на бизнисот. Ова не е хипотетичка ситуација: во Будва, Црна Гора се продадени три луксузни апартмани за 420 биткоини (3,2 милиони американски долари), додека локалната инвестициска асоцијација промовира употреба на дигитални валути во хотелите и одморалиштата во оваа популарна туристичка дестинација.¹¹

Воведувањето на оваа технологија беше побрзо од усвојувањето на законите што ја регулираат. Некои земји во регионот, како што се Босна и Херцеговина и Косово, немаат усвоено закони за тргување со криптовалути или регулирање на банкоматите за криптовалути. А сепак машините не се нелегални. Ова создава сива зона што се експлоатира.

Србија и Албанија, од друга страна, се меѓу првите земји во светот што создадоа јасна рамка и правна сигурност за инвеститорите и корисниците на дигитални средства.¹² Другите земји во регионот создадоа работни групи задолжени да подготвуваат законски рамки.¹³

Онлајн, неофицијално

Иако криптовалутите и рударењето криптовалути се легални, сепак дигиталните пари се нов домен за перење пари од корумпирани службеници, бизнисмени или криминални групи. Бидејќи голем дел од незаконските активности во Западен Балкан се транснационални, на криминалните групи им требаат начини да ги преместат парите заработени од трговијата со дрога, оружје и луѓе.

Понатаму, многу криминални групи од Западен Балкан дејствуваат надвор од регионот; Затоа, криптовалутите им овозможуваат брзо и анонимно пренесување пари преку границите, вклучително и назад во Западен Балкан. Онаму каде што регулативата е слаба, криптовалутите се добар начин да се внесат нелегални приходи во финансискиот систем, бидејќи тие се многу подвижен имот.

Како и кај перењето пари засновано на готовина, постојат три главни фази за перење пари со помош на криптовалута:

• Поставување: Недозволените средства се внесуваат во финансискиот систем, на пример преку онлајн-сервис за размена на криптовалути или банкомати.
• Раслојување: Во оваа фаза, криминалците го прикриваат нелегалниот извор на средства, на пример, конвертирање на една криптовалута во друга или учество во првична понуда на монети.
• Интегрирање: Нелегалните пари потоа се враќаат во законската економија како „чисти“, на пример со уновчување на криптовалути преку банкомати или преку брокери кои добиваат висока провизија.

Во земји со слаба регулатива или примена на правилото за познавање на својот клиент, самите банкомати може да бидат портал за перење пари. На пример, тие можат да им дозволат на луѓето да купуваат биткоин преку кредитни или дебитни картички или, пак, во некои случаи со депонирање готовина или тргување со криптовалути за готовина. За одредена сума, бескрупулозните сопственици може да им дозволат на трговците со дрога или други криминални групи да депонираат големи количини на готовина во машините за виртуелна валута и да го сокријат потеклото на средствата.

Размената на криптовалути им овозможува на корисниците да конвертираат цврста валута во крипто средства и обратно. Ова создава ликвидност на пазарите на криптовалути. Исто така, значи дека таквите размени се клучни порти за перење пари поврзани со крипто средства. Криминалците намерно бараат размена каде што има низок ризик да ги преместат своите пари помеѓу декретни и крипто средства, или пак, од едно крипто средство во друго. Во простор кој досега е недоволно регулиран, криминалците бараат нелиценцирани и неусогласени размени кои не ги спроведуваат правилата за познавање на клиентот или правилата за длабинска анализа на клиентите. Криминалците, исто така, ги користат предностите на децентрализираните сервиси за размена (како што е мрежата Етериум) за да даваат на заем или да позајмуваат пари, да ги заобиколат контролите за усогласеност и да го искористат фактот што на таквите системи им недостасува централен администратор со активен надзор на корисничките сметки, записи, идентитети или активности. Интернет-страниците за коцкање кои прифаќаат плаќања во криптовалути им овозможуваат на криминалците да купат чипови со крипто средства и да ги уновчат по неколку трансакции.

Понатаму, peer-to-peer мрежите за криптовалути им овозможуваат на криминалците да префрлаат пари, на пример во јурисдикции каде што има помалку строги прописи за спречување на перење пари. Таквите мрежи, исто така, им помагаат на криминалците да пристапат до берзи или брокери што можат да ги претворат крипто средствата во декретни пари. Технологијата, исто така, создава пречки – и технички и правни – за запленување и враќање на криптовалутни средства. Ова е област со која се занимаваат адвокатите и практичарите за спроведување на законот.

Платформите за криптовалути, исто така, се користат за вршење измами.¹⁴ Во случајот со измама од април 2021 година, турските власти апелираа до албанските колеги да помогнат во пронаоѓањето на бегалецот трговец за кој се тврди дека побегнал во Тирана со 2 милијарди американски долари дигитални средства што им припаѓаат на 700 000 луѓе.¹⁵ Покрај таквите внатрешни работи, постои опасност од криминал против децентрализираниот финансиски протокол (платформи за криптовалути) од страна на надворешни лица преку хакерски напади или напади со откуп.

Дигитални копачи: Рударење дигитални валути во Западен Балкан

Иако криптовалутите полека стануваат сè попопуларни и позастапени на Западен Балкан, сепак некои делови од регионот, како што е северно Косово и неколку општини во Северна Македонија, се активни центри на рударење дигитални валути, односно стекнување криптовалути преку решавање криптографски равенки преку употреба на компјутери, за што се потребни огромни количества опрема и електрична енергија.

Искористувајќи го својот нејасен правен статус од прогласувањето на независноста на Косово во 2008 година, србите во северно Косово – во општините Лепосавиќ, Митровица, Зубин Поток и Звечан – немаат платено сметка за струја повеќе од две децении. Поткровја, подруми, гаражи, па дури и цели куќи – често со висока кирија – се приспособени за рударење дигитални валути. Во тој процес, секоја година бесплатно се троши енергија во вредност од околу 12 милиони евра. Пријавено е дека производството на криптовалути во оваа мала област, со проценета популација од помалку од 50.000 луѓе, троши 32 терават-часови електрична енергија годишно, речиси исто колку и цела Данска.¹⁶

За да се направи нелегална врска се користи жица означена со парче полиетилен врзано околу неа.

Фотографија: Тони карумба/АФП преку Гети Имиџес

Рударењето дигитални валути станува вообичаено и во Северна Македонија, на пример во Скопје, Тетово и Арачиново. Електричните компании во некои делови од овие градови забележуваат многу поголема потрошувачка на енергија од нормалната. Рударењето дигитални валути е легално и може да биде профитабилно: профитот обично е два до три пати поголем од трошоците за вложување во кирија, рударските платформи и електричната енергија.¹⁷ Она што е нелегално е незаконското поврзување со електричната мрежа со цел да се украде енергијата потребна за ископување криптовалути. Ова е пријавено во горенаведените градови во Северна Македонија. Истиот проблем е пријавен и на други места. Во август 2021 година, беше пријавена кражба на електрична енергија во поранешната фабрика за флаширање вода, „Круна“, во близина на Бања Лука во Босна и Херцеговина; таму беа откриени 360 компјутери за рударење криптовалути и поднесени се пријави за неовластено трошење електрична енергија.¹⁸

Еден од несаканите ефекти на рударењето дигитални валути е прекинот на електричната енергија предизвикан од преоптоварување на електродистрибутивната мрежа. Според зборовите на еден претставник на локална енергетска компанија, „едно домаќинство, ако инсталира компјутери за ископување криптовалути… може да троши енергија за 20 или 30 домаќинства, што го нарушува снабдувањето со електрична енергија на сите соседни корисници на таа точка на напојување“.¹⁹ Во првата половина на 2021 година, во Северна Македонија се поднесени 120 пријави за кражба на електрична енергија; во 2020 година се направени 250 пријави за неовластено користење електрична енергија.²⁰

Во заклучок, е-трговијата е очигледно бранот на иднината. Иако употребата на криптовалути во Западен Балкан во моментов е ограничена и степенот до кој тие веќе се користат за перење пари и избегнување даноци и понатаму е тешко да се измери, јасно е дека криптовалутите привлекуваат големо внимание. Предизвикот за земјите во регионот е да воспостават цврста регулаторна рамка и да обезбедат дека органите за спроведување на законот и регулаторите имаат алатки и капацитет да ги следат криптовалутите, да го намалат ризикот од перење пари и да им овозможат знаење на експертите за финансиско разузнавање за да спречуваат искористување на криптовалутите за организиран криминал и корупција.

Платформа за рударење биткоин се продава преку интернет во Северна Македонија.

Фотографија: Пазар3

Забелешки