Kriminalci i dalje biraju Zapadni Balkan za oružje.

Krajem devedesetih i početkom 21. veka na Zapadnom Balkanu značajna pažnja bila je usmerena na malokalibarsko i lako oružje zbog sukoba u bivšoj Jugoslaviji i nemira u Albaniji. Iako se pažnja međunarodne zajednice od tada usmerila ka novim sukobima koji su izbili negde drugde, region je i dalje prepun oružja, što dovodi do nasilja u zemlji i inostranstvu.

Nekoliko monstruoznih zločina u poslednjih godinu dana izazvalo je ogorčenje u regionu. U avgustu je muškarac uživo prenosio na Instagram-u ubistvo svoje bivše supruge i još dve osobe u Bosni i Hercegovini.¹ Tri meseca pre toga, Srbiju su potresle dve masovne pucnjave u roku od 48 sati u kojima je poginulo 18 ljudi. U prvom, 3. maja, učestvovao je učenik sedmog razreda koji je ubio osam učenika i radnika obezbeđenja u jednoj beogradskoj školi; teško ranjena devojčica preminula je nekoliko dana kasnije. Dana 4. maja još osmoro ljudi ubijeno je u napadima u selima južno od Beograda, koje je izveo 21-godišnji muškarac sa arsenalom ilegalnog vatrenog oružja.²

Globalni indeks organizovanog kriminala iz 2023. godine pokazuje da je trgovina oružjem koja uključuje šest zemalja Zapadnog Balkana i dalje viša nego u celoj Evropi; region ima skor 5,42 u poređenju sa evropskim prosekom od 4,60 od ukupno 10, pri čemu je 10 najviši nivo kriminala.³ Dok oružje nasleđeno iz sukoba devedesetih i dalje predstavlja pretnju, a ljudi u regionu imaju tendenciju da ga drže kao zaštitu od buduće nestabilnosti, izbijaju novi trendovi, u rasponu od visoko organizovanih kriminalnih grupa koje traže oružje velike snage do pretvaranja gasnih pištolja u smrtonosno oružje.

Slika 1 Skor trgovine oružjem, prema Globalnom indeksu organizovanog kriminala, 2021. i 2023. godine

Skorovi se kreću do 10, pri čemu viši rezultat predstavlja veću zastupljenost trgovine oružjem.

I kriminalci i civili i dalje imaju pristup malokalibarskom i lakom naoružanju, kao i jurišnim puškama i ručnim bombama. To povećava rizik od nesreća i ubistava.⁴

Prema analizi Centra za za kontrolu malokalibarskog i lakog oružja u Jugoistočnoj i Istočnoj Evropi (SEESAC), broj oružanih incidenata povezanih sa organizovanim kriminalom gotovo se utrostručio u ovom regionu i popeo sa 49 na 134 u periodu od 2019. do 2022. godine.⁵ Istraživanje javnog mnjenja SecuriMeter 2022 o bezbednosti istaklo je sve veći broj incidenata sa pucnjavom i zaplene vatrenog oružja širom regiona, što istovremeno ukazuje na pretnju koju predstavlja polikriminalitet, odnosno kako ilegalno vatreno oružje podstiče nasilje i povezano je sa drugim kriminalnim tržištima kao što su trgovina ljudima i krijumčarenje migranata, droga i duvana.⁶

Međutim, dostupnost ilegalnog vatrenog oružja na Balkanu ima bezbednosne implikacije koje premašuju region. Trag oružja korišćenog u terorističkim napadima u Parizu novembra 2015. i Beču novembra 2020. godine vodio je do Balkana,⁷ dok oružje i ručne bombe iz regiona podstiču nasilje kriminalnih grupa u Švedskoj.⁸ Eksplozivi, protivtenkovski raketni bacači i protivpešadijske mine sa Zapadnog Balkana dostupni su na crnom tržištu i pojavljuju se u zonama sukoba širom sveta.⁹

Kosovski policajci prikazuju oružje i vojnu opremu zaplenjenu u selu Banjska u Mitrovici, septembar 2023.

Foto: Armend Nimani/AFP via Getty Images

Drugi trend je želja kriminalaca sa Balkana da nabave što moćnije oružje, posebno sa zapada. To obuhvata najnovije marke pištolja, kao što su Hekler i Koh, Bereta, Glok, Sig Sauer, Valter i Kolt, ali i jurišne puške velike snage.¹⁰ Ovo oružje se obično dobija u manjim količinama i više predstavlja statusni simboli ili čak kolekcionarske predmete nego deo arsenala. Ipak, ono isto tako može podstaći nadmetanje u naoružanju između sukobljenih grupa, o čemu svedoči tekući sukob između dva crnogorska klana, kavačkog i škaljarskog. Iako su poželjni pištolji sa zapada, ponuda diktira da je najveća potražnja za pištoljima domaće proizvodnje kao što su Zastava CZ i Zastava M57 Tetejac srpske proizvodnje, kao i automatskim pištoljem Zastava M84 Škorpion, koji su korišćeni u većini ubistava povezanih sa organizovanim kriminalom u Crnoj Gori.¹¹ Međutim, u optužnici Specijalnog državnog tužilaštva Crne Gore protiv pripadnika kavačkog klana navodi se niz drugog oružja oduzetog od grupe, uključujući pištolje Bereta i Češka Zbrojovka, revolvere Smit i Veson, kao i Hekler & Koh.¹²

Treći trend je konverzija gasnog i signalnog oružja (nesmrtonosnog oružja namenjenog za samozaštitu, sport ili u druge svrhe) u oružje koje može ispaliti prave metke. Konverzija relativno jeftinog oružja, često poreklom iz Turske, omogućava trgovcima da prodaju preinačeno vatreno oružje za čak 10 puta višu cenu od prvobitne.¹³ Takvo oružje je posebno popularno među maloletnim prestupnicima jer je jeftino, ali im daje imidž „opasnog momka“. Prodaje se na crnom tržištu i izaziva sve veću zabrinutost policije.¹⁴ U regionu je pronađeno nekoliko ilegalnih fabrika za modifikaciju oružja, uključujući selo blizu Tirane u Albaniji u junu 2022. godine i u opštini Stolac u Bosni i Hercegovini u januaru 2021. godine.¹⁵

Takođe, postoji značajno krijumčarenje oružjem unutar regiona. Ranije je ilegalno vatreno oružje uglavnom krijumčareno iz Bosne i Hercegovine u Crnu Goru i Hrvatsku, ali sada se krijumčarenje vrši u oba smera, delom i zbog sve veće nestabilnosti u Bosni i Hercegovini.¹⁶ Službenici Uprave carina Srbije na graničnom prelazu Merdare, zaplenili su 6. januara 2024. godine, 45 komada vatrenog oružja sa prigušivačima i municijom iz putničkog vozila koje je dolazilo iz Prištine.¹⁷

Vredi napomenuti da uprkos masovnom prilivu oružja u Ukrajinu i potencijalnom preusmeravanju nekih legalnih zaliha na nezakonito tržište, Zapadni Balkan ostaje glavni izvor ilegalnog oružja u Evropi. Trenutno je oružje na Zapadnom Balkanu još uvek jeftino i obilno, a regionalne zalihe povećavaju unutrašnji tokovi iz Turske preko Bugarske, posebno gasnog ili signalnog oružja. Cene oružja na crnom tržištu na Balkanu nisu se mnogo promenile od ruske invazije na Ukrajinu u februaru 2022. godine.¹⁸

Postavlja se pitanje šta će se desiti nakon rata u Ukrajini — tema koju Globalna inicijativa protiv transnacionalnog organizovanog kriminala (GI-TOC) istražuje u predstojećem izveštaju „Tačka okidanja? Trendovi u trgovini oružjem iz sukoba u Ukrajini 2023. godine”. Da li će Ukrajina zameniti Zapadni Balkan i postati glavni izvor ilegalnog oružja ili će se infrastruktura trgovine ljudima koju su stvorili balkanski akteri u poslednje tri decenije potencijalno koristiti za krijumčarenje oružja iz Ukrajine u zapadnu Evropu i Skandinaviju? Druga potencijalna ruta za velike količine oružja mogla bi biti pomorska ruta iz Odese, koja je bila središte trgovine oružjem pre ruske invazije. U ovom posleratnom scenariju, veće količine oružja slale bi se novoobnovljenom pomorskom rutom duž zapadne obale Crnog mora, sve do ulaska u EU preko Bugarske, ili čak preko Rumunije u Dunav.

Napomene