Balkanski borci odlaze da se bore u Ukrajini, stvarajući rizik od pojave organizovanog kriminala.

Rat u Ukrajini je pomerio neka kriminalna tržišta (kao što je trgovina heroinom) i stvorio nove mogućnosti za organizovani kriminal, na primer za trgovinu oružjem, sintetičkim drogama i ljudima. Zaista, nedavni sastanak Evropske multidisciplinarne platforme protiv kriminalnih pretnji (EMPACT) koji je sazvao EVROPOL upozorio je da rat u Ukrajini može imati uticaja na 10 kriminalnih tržišta i „kriminalne mreže visokog rizika”.¹ Koliko god ovo upozorenje bilo ozbiljno, ne spominje potencijalnu pretnju bezbednosti i političkoj stabilnosti za šest zemalja Zapadnog Balkana (WB6) koju predstavljaju borci koji se vraćaju iz rata u Ukrajini. Čini se da se ovom pretnjom nisu bavili kreatori politike EU ili vlade WB6-a,² bilo u nacionalnim antiterorističkim strategijama ili procenama pretnji organizovanog kriminala.³

Nedavne studije su pokazale da organizovane kriminalne grupe, uključujući i one iz WB6, imaju sofisticirane načine delovanja i metode regrutovanja. Na primer, grupe iz WB6 su proširile svoje mreže sve do Latinske Amerike, Južne Afrike i Bliskog istoka.⁴ U prošlosti su mladići sa borbenim iskustvom iz ratova u bivšoj Jugoslaviji postajali pešadija u kriminalnim grupama, kako u WB6, tako i u inostranstvu. Bili su preduzetnici na tržištu nasilja, a angažovani su kao razbojnici, telohranitelji, snajperisti, plaćene ubice i stručnjaci za komunikacije, kao i za krijumčarenje oružja i postavljanje eksploziva. Danas kriminalne grupe iz WB6 koje posluju u regionu i inostranstvu traže pojedince sa vojnim veštinama, koje uključuju obuku u korišćenju vatrenog oružja i eksploziva, veštine komunikacije i kontra-nadzora, ili mogućnost krijumčarenja gotovine ili droge i neutralisanja protivnika koristeći sofisticirane metode ubijanja.⁵ Neke od najmoćnijih kriminalnih organizacija u regionu i na drugim velikim kriminalnim tržištima kao što je Latinska Amerika predvođene su od strane – ili se sastoje od – vojno obučenih pojedinaca.⁶ Organizovane kriminalne grupe sve više traže takve ljude.⁷ Strani borci koji su se vratili stoga mogu biti ciljna grupa. Iako ne postoje čvrsti dokazi koji ukazuju na to da postoji direktna veza boraca koji su se vratili iz inostranstva i organizovanih kriminalnih grupa u WB6, ovaj rizik treba shvatiti ozbiljno, posebno zbog istorije regiona kao izvora i odredišta stranih boraca.

Nekoliko hiljada ljudi iz Jugoistočne Evrope otišlo je da se bori na ruskoj ili ukrajinskoj strani u ratu u Ukrajini.

Foto: Goran Uzunović/EyeEM

U prošlosti su zemlje WB6 bile i odredište i izvor stranih boraca. Smatra se da broj stranih boraca angažovanih sa svih strana tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji nije premašio 5% od ukupnog broja svih boraca.⁸ Ipak, tokom rata u Bosni i Hercegovini, etnički srpski borci su imali podršku stranih boraca poznatih kao „kontraktniki” ili ugovoreni borci koji su dolazili uglavnom iz zemalja koje su delile pravoslavnu versku pripadnost, kao što su Rusija, Grčka, Rumunija, Ukrajina i Poljska.⁹ Samo u ratu u Bosni i Hercegovini učestvovalo je oko 700 ruskih stranih boraca, prema vladi Republike Srpske.¹⁰ Bošnjačku stranu podržalo je nekoliko stotina stranih boraca (procene se kreću od 400 do 1 200), uglavnom sa Bliskog istoka.¹¹ Tokom rata na Kosovu 1998/99. godine, stotine stranih boraca priključilo se Oslobodilačkoj vojsci Kosova, uglavnom iz Albanije, Severne Makedonije, Švedske, Belgije, Velike Britanije, Nemačke i SAD.¹² Čak i tokom sukoba u tadašnjoj Bivšoj jugoslovenskoj republici Makedoniji 2001. godine, borci su dolazili sa Kosova da podrže etničku albansku stranu, dok su se makedonske snage bezbednosti snabdevale vazdušnom snagom iz Ukrajine do jula 2001. godine.¹³

S druge strane, WB6 je takođe region koji „izvozi” strane borce. Na primer, procenjuje se da se oko 1 000 mladića i devojaka iz WB6 pridružilo Islamskoj državi u sukobima u Siriji i Iraku između 2012. i 2016. godine.¹⁴ Bilo je zabrinutosti zbog radikalizacije onih koji su se vratili.¹⁵

Pored toga, postoje indicije da su građani Srbije koji su 2014. godine stali uz proruske snage na Krimu došli iz srpskih paravojnih snaga.¹⁶ Stoga, opasnost stranih boraca nije samo u tome što se oni mogu vratiti sa radikalizovanim ideološkim ili političkim stavovima, već i u tome da se bivši kriminalci mogu vratiti u život kriminala sa pojačanim borbenim iskustvom, novim mrežama i time pristupom novim ilegalnim ekonomijama.¹⁷

Balkanski borci u Ukrajini

Procenjuje se da se oko 1 500 stranih boraca iz celog sveta pridružilo borbama tokom prve invazije na Ukrajinu 2014. godine (do juna 2016. godine).¹⁸ U drugoj invaziji na Ukrajinu u februaru 2022. godine bilo ih je oko 36 000 u julu 2022. godine.¹⁹ Kada se napravi poređenje sa procenjenih 40 000 stranih boraca koji su se pridružili Islamskoj državi tokom njenog četvorogodišnjeg prisustva u Siriji i Iraku (2014–2018. godine), broj stranih boraca koji su se pridružili drugom sukobu (2022. godine) u Ukrajini samo tokom prvih meseci rata je relativno visok. Već u prvim godinama (2022. godina) krize u Ukrajini i oko nje, smatra se da je u borbama učestvovalo oko 300 pojedinaca iz WB6, od kojih su se neki pridružili proruskim separatistima, a drugi ukrajinskim dobrovoljačkim bataljonima.²⁰ Srbija je bila među glavnim izvorima boraca koji su se borili zajedno sa proruskim separatistima sa oko 100 muškaraca.²¹ Navodi se da su neki od njih doprineli i aneksiji Krima 2014. godine.²²

Još nije jasno koliko je stranih boraca iz WB6 angažovano u borbama u Ukrajini od februara 2022. godine. Prema štampi, mnogi etnički Srbi iz Srbije i Bosne i Hercegovine dobrovoljno su se pridružili ruskoj strani,²³ neki od njih i kao deo grupe Vagner.²⁴

S druge strane, prilikom izbijanja rata u februaru 2022. godine, ministar spoljnih poslova Rusije, Sergej Lavrov, izjavio je da su plaćenici iz Albanije, Kosova, i Bosne i Hercegovine regrutovani i prebačeni u Donbas u Ukrajini kako bi se borili protiv pobunjenika koje podržava Moskva.²⁵ Predstavnici Albanije, Kosova i Bosne i Hercegovine su negirali da u Ukrajini postoje plaćenici iz njihovih zemalja, a navodili su da su tvrdnje Rusije „lažne optužbe”.²⁶

Obuka oficira za oružane snage Ukrajine.

Foto: Ministarstvo odbrane Ukrajine

Profil i motivacija stranih boraca

U svojoj detaljnoj studiji o stranim borcima sa ekstremističkim ideološkim poreklom u sukobu u Ukrajini 2014. godine, Kacper Rekavek primećuje da su zapadni strani borci sa obe strane dolazili iz različitih ideoloških sredina, uključujući krajnje desničarske, krajnje levičarske i crveno-braon nacional-komunističke. Međutim, oni koji su stigli 2022. godine deluju manje radikalizovano i politizovano.²⁷

Kada je u pitanju poreklo i motivacija boraca iz WB6 koji su se pridružili trenutnom ratu u Ukrajini, čini se da su neki bili motivisani nacionalističkim, ideološkim (poput desničarskog ekstremizma) ili verskim razlozima, dok su drugi jednostavno plaćenici. Neki borci iz Hrvatske tvrdili su da podržavaju Ukrajinu jer je „među prvim zemljama koje su priznale suverenitet Hrvatske” 1991. godine, a kasnije su pomogli zemlji „nakon zemljotresa u Zagrebu i Banovini” 2020. godine.²⁸ Neki proruski borci iz Srbije navodno su motivisani slovenskom solidarnošću,²⁹ zahvalnošću na podršci Rusije u prethodnim sukobima (na primer kriza Republike Srpske),³⁰ osvetom protiv Zapada ili vezama sa krajnje desničarskim organizacijama kao što je srpska grupa Narodna patrola.³¹ Iako su učesnici uglavnom mladi pod uticajem propagande i ideologije, neki od njih su veterani iz ratova u bivšoj Jugoslaviji.³² Postoji opasnost da će se pojedinci koji učestvuju u jedinicama sa visokim stepenom političke i ideološke orijentacije – ukoliko prežive – vratiti kući i sa borbenim iskustvom i sa radikalizovanim stavovima.³³

Studije o motivima stranih boraca iz WB6 za pridruživanje Islamskoj državi i invaziji na Ukrajinu 2014. godine takođe pokazuju da su se neki strani borci sa kriminalnim poreklom pridružili sukobima u inostranstvu kako bi izbegli krivično gonjenje kod kuće.³⁴

Efikasnost WB6 u bavljenju borcima koji su se vratili

Zemlje WB6 su imale određeno iskustvo u bavljenju povratkom stranih boraca koji su se pridružili Islamskoj državi u sukobima u Siriji i Iraku. Skoro sve pogođene zemlje iz WB6 sprovode programe rehabilitacije i reintegracije za povratnike iz područja sukoba od 2020. godine, uglavnom za maloletnike i žene koji nisu učestvovali u borbama, ali i za odrasle muškarce borce.³⁵ Ovo je posebno važno jer su u nekim slučajevima, kao što je na Kosovu, muškarci i žene povratnici hapšeni pod optužbama za terorizam.³⁶ Ovi programi uključuju psihološko i versko savetovanje zatvorenika, socijalnu podršku porodicama i razvoj novih programa zapošljavanja za one koji se ponovo uključuju u društvo.³⁷

Treba napomenuti da su sve zemlje WB6 usvojile rezolucije Saveta bezbednosti UN 2178 (2014) i 2396 (2017) čiji je cilj sprečavanje regrutovanja i putovanja stranih terorističkih boraca i osiguravanje da države razviju strategije gonjenja, rehabilitacije i reintegracije kako bi se bavile borcima koji se vraćaju.³⁸ Međutim, većina zemalja WB6 nije potpisala Međunarodnu konvenciju protiv regrutovanja, korišćenja, finansiranja i obuke plaćenika, koja je stupila na snagu 2001. godine.³⁹ Rizik od nepotpisivanja ove Konvencije otvara put zemljama u regionu da dozvole korišćenje, finansiranje i obuku plaćenika koje međunarodne grupe organizovanog kriminala mogu da angažuju da izvrše krivične radnje i destabilizuju vladavinu prava.

Zemlje WB6 su izmenile svoje zakonodavstvo kako bi kriminalizovale sve oblike učešća u oružanim sukobima u inostranstvu,⁴⁰ a Srbija je jedina zemlja u regionu koja nije eksplicitno kriminalizovala javnu podršku putovanju u inostranstvo u konfliktne zone. Krivična dela za strane borce variraju, ali Albanija i Kosovo imaju najstrože kazne, sa zatvorskim kaznama od pet do 15 godina.⁴¹

Pitanje povratka stranih boraca – koje je dobilo znatnu pažnju kada se stotine ljudi iz regiona priključilo Islamskoj državi – zaslužuje detaljniju analizu. Može se tvrditi da je rizik od radikalizacije muškaraca koji se bore u Ukrajini niži nego kod onih koji su se borili na Bliskom istoku. Zaista, do sada su veze između organizovanog kriminala i stranih boraca u Ukrajini sa Balkana slabe. Ipak, povratak mladića iz zemalja WB6 koji su se borili u Ukrajini mogao bi da poveća redove paravojske, pojača međuetničke tenzije i poveća broj potencijalne pešadije za kriminalne grupe, što je moglo da se primeti posle ratova u bivšoj Jugoslaviji 1990-ih. Stoga bi strategije procene pretnji u borbi protiv organizovanog kriminala i terorizma trebalo da prate i analiziraju potencijalne rizike koje predstavlja povratak stranih boraca.

Napomene