Grupet kriminale në Shqipëri shfrytëzojnë gjakmarrjen.

Zakoni i gjakmarrjes vazhdon të ekzistojë në disa pjesë të veriut të Shqipërisë si në Shkodër, e cila paraqitet më sipër.

Fotoja: Marka/Universal Images Group nëpërmjet platformës “Getty Images”

Shoqëria shqiptare ndonjëherë portretizohet si e dhunshme për shkak të normave të saj të vrazhda kulturore, siç është gjakmarrja. Ky zakon i ka fillesat në shekullin e 15-të dhe njihet me termin “Kanuni i Lekë Dukagjinit”.¹ Sikurse ndodh në komunitetet e tjera malore të largëta (si në Mal të Zi, Kosovë dhe në disa pjesë të Kaukazit), kjo praktikë u zhvillua si mënyrë për të mbrojtur familjet në mungesë të një shteti të fuqishëm qendror.² Frika nga ndërsjellja u projektua për të qenë element që dekurajonte aktet e dhunës: personi që i merrte jetën dikujt rrezikonte të krijonte një spirale hakmarrjeje “me të njëjtën monedhë”.³

Ndryshe nga nocioni “sy për sy”, gjakmarrja nuk ndalet patjetër pas kryerjes së një akti shpagimi, por mund të vazhdojë për breza të tërë derisa të mos ketë më anëtarë meshkuj në asnjërën palë.⁴ Qëllimi i këtij zakoni ishte të parandalonte kaosin, dhe jo ta shkaktonte atë. Ai ishte, në mënyrë efektive, variant i hershëm i një pakti për shkatërrim të sigurt reciprok, i cili lidhen ngushtë me vlerën e nderit dhe të familjes.⁵

Instrumentalizimi i gjakmarrjes

Sot, ideja e gjakmarrjes është pjesë e faktorit të frikës të grupeve kriminale shqiptare. Ajo ndihmon që grupet të duken si ushtrues të mundshëm dhune, që u bien pas kundërshtarëve dhe marrin hak.⁶ Gjithashtu, gjakmarrja i vesh sjelljet e grupeve kriminale me petkun e normave zakonore ose tradicionale.⁷ Pavarësisht kësaj, grupet kriminale nuk priren të rekrutojnë njerëz që kanë lidhje me familjet e përfshira në gjakmarrje, sepse nuk duan të bëhen pjesë e këtyre konflikteve të stërzgjatura.⁸ Gjithashtu, ato bëjnë kujdes kur luftojnë kundër familjeve të fuqishme në zonat e veriut të Shqipërisë, për shkak se rrezikojnë të krijojnë gjakmarrjen: kjo do t’u prishte punë.⁹

Megjithatë, kërkimet shkencore të fundit kanë treguar se ndonjëherë grupet kriminale zbatojnë variantin e tyre të gjakmarrjes.¹⁰ Sipas “Kanunit”, nuk lejohet të marrësh hak për një pjesëtar familjeje që është vrarë ndërkohë që ka qenë duke kryer një vepër të pamoralshme (p.sh. duke vjedhur). Gjithsesi, krimi i organizuar ndonjëherë e keqpërdor “Kanunin” për të kërkuar hakmarrje: ka raste kur një grup i krimit të organizuar nuk ka mundësi të gjejë ndonjë kundërshtar dhe, në vend të tij, vret një prej pjesëtarëve të familjes së personit, duke e përligjur këtë si gjakmarrje. Në këtë situatë, pjesëtarët e familjes së viktimës shpesh fshihen ose emigrojnë nga frika e hakmarrjes së mëtejshme nga grupi i krimit të organizuar.¹¹

Për shembull, në luftën territoriale midis dy grupeve të fuqishme të krimit të organizuar në qytetin e Shkodrës,¹² drejtuesit e grupit kriminal “A” vrasin një anëtar kyç të grupit kriminal “B”. Për t’u hakmarrë, drejtuesit e grupit kriminal “B”, kur nuk janë në gjendje të gjejnë anëtarët e grupit kriminal “A”, vrasin babanë ose xhaxhanë e njërit prej anëtarëve kryesorë të atij grupi. Tani, ai person e konsideron vrasjen e anëtarëve të familjes së tij si gjakmarrje, prandaj edhe do të përpiqet të vrasë anëtarët e familjes së drejtuesve të grupit kriminal “B”. Me pak fjalë, edhe nëse grupet kriminale mund t’i japin fund konfliktit mes tyre, cikli i dhunës do të vazhdojë. Për pasojë, ajo që filloi si vrasje për hakmarrje lidhur me një vepër kriminale (e cila mund të jetë përkufizuar gabimisht si gjakmarrje) tashmë bëhet gjakmarrje e vërtetë.¹³

Vija ndarëse midis vrasjeve dhe gjakmarrjes bëhet e paqartë edhe në lidhje me trafikimin e drogës. Kjo ndodh atëherë kur mosmarrëveshjet që kanë ndodhur jashtë vendit zgjidhen në Shqipëri ose kur rastet e gjakmarrjes, që kanë nisur në Shqipëri, eksportohen jashtë vendit. Për shembull, të afërmit e pjesëtarëve të organizatave kriminale janë duke kërkuar azil në vendet e BE-së për t’i ikur kërcënimit të hakmarrjes. Sipas një raporti të vitit 2017 nga projekti “Operazione Colomba”, këto janë kërcënime të besueshme. Midis viteve 2013 dhe 2017, projekti raportonte se vrasjet me motiv gjakmarrjen ishin kryer në këto shtete: 11 në Itali, katër në Greqi dhe nga dy në Belgjikë, Francë, Gjermani dhe Holandë, dhe nga një në Kosovë, Mal të Zi, Mbretëri të Bashkuar, Republikën Çeke, Suedi, Zvicër, Kanada dhe SHBA.¹⁴ Megjithatë, duhet vënë në dukje se grupet kriminale në përgjithësi parapëlqejnë të mos ekspozohen jashtë vendit, prandaj e vazhdojnë hakmarrjen ose gjakmarrjen në Shqipëri.

Por vijat ndarëse janë të turbullta. A është çdo vrasje hakmarrjeje midis grupeve kriminale “gjakmarrje” sipas traditës së “Kanunit”, apo është thjesht një spirale “normale” e dhunës midis grupeve të mafies? A kanë lidhje me krimin e organizuar të gjitha vrasje që, në plan të parë, duken se kanë të bëjnë me gjakmarrje, apo mos ndoshta disa reflektojnë larjen e hesapeve midis familjeve?

Shtrirja e problemit

Midis viteve 1991 dhe 2008, të paktën 9 500 persona u vranë si pasojë e gjakmarrjes. Gjatë së njëjtës periudhë, virtualisht rreth 1000 fëmijë u ngujuan në shtëpitë e tyre për t’u mbrojtur nga gjakmarrja e vazhdueshme.¹⁵ Megjithatë, duket se kjo praktikë është duke u zbehur. Sipas një raporti të vitit 2018, problemi është i përqendruar kryesisht në rrethin e Shkodrës në veri të Shqipërisë.¹⁶ Të dhënat tregojnë se në nivel kombëtar, 704 familje janë të përfshira në gjakmarrje, nga të cilat 113 kanë shkuar jashtë shtetit. Numri i lartë i familjeve në zonat ku gjakmarrja nuk është pjesë përbërëse e kulturës (d.m.th. në Tiranë dhe Durrës) mund të shpjegohet me faktin se familjet kanë ardhur në këto zona nga veriu i vendit, duke sjellë me vete edhe gjakmarrjen.

Kriminelët nuk janë të vetmit që abuzojnë me reputacionin e gjakmarrjes për përfitimet e tyre vetjake. Përmendja e frikës nga hakmarrja për shkak të gjakmarrjes është përdorur prej shumë kohësh si arsye për të kërkuar azil. Në disa raste, familjet kanë siguruar madje edhe vërtetime të rreme për të mbështetur pretendimet e tyre.¹⁷ Situata ndryshoi pas arrestimit të disa individëve. Ligji u ndryshua në vitin 2014 për t’u lejuar vetëm prokurorive kompetencën për të lëshuar këto vërtetime. Më tej, një numër vendesh pritëse (Franca, Belgjika dhe Suedia, ndër të tjera) tani u kërkojnë autoriteteve shqiptare të verifikojnë vërtetimet. Në rast se vërtetimet janë të falsifikuara ose nuk mbështeten në fakte, personat përgjegjës do të ndiqen penalisht nga autoritetet shqiptare.

Krahas kësaj, midis viteve 2012 dhe 2016, qeveria ndërmori hapa për të kriminalizuar dhe parashikuar ndëshkime të rënda për veprat e ndërlidhura me gjakmarrjen. Për shembull, sipas nenit 78/a të Kodit Penal, vepra penale e “vrasjes për gjakmarrje” dënohet me të paktën 30 vjet heqje lirie.¹⁸ Në nenin 83/a specifikohet se: “kanosja serioze për hakmarrje ose gjakmarrje, që i bëhet një personi për t’u mbyllur në shtëpi, dënohet me burgim deri në tre vjet.” Krahas kësaj, sipas nenit 83/b “Nxitja për gjakmarrje”, “nxitja e të tjerëve për hakmarrje ose gjakmarrje, kur nuk përbën vepër tjetër penale, dënohet me burgim deri në tre vjet.” Të gjitha këto ndryshime ligjore në Kodin Penal hynë në fuqi në vitin 2013.

Qeveria përgatiti edhe një plan veprimi për parandalimin, zbulimin, dokumentimin dhe goditjen e veprimtarive kriminale kundër veprave kriminale të vrasjes për motive gjakmarrjeje dhe hakmarrjeje.¹⁹ Në vitin 2017, policia e shtetit u ngarkua me detyrën e përgatitjes së një strategjie për zbatimin e këtij plani veprimi.²⁰ Disa prej pikave të planit parashikonin që policia e shtetit të mblidhte prova për familjet e përfshira në gjakmarrje, të monitoronte familjet e prekura dhe të përditësonte bazën e të dhënave me rastet aktuale. Më tej, të gjithë fëmijëve të cenuar nga gjakmarrja u është ofruar arsim në shtëpi. Gjithashtu, në vitin 2015, Parlamenti miratoi një rezolutë për të parandaluar fenomenin e gjakmarrjes në Shqipëri.²¹ Pavarësisht kësaj, Avokati i Popullit raportoi më vonë gjatë atij viti që pas zgjidhjes, “konstatojmë se nuk është bërë ndonjë zgjidhje konkrete nga institucionet shtetërore për zbatimin e detyrave të caktuara nga Kuvendi për parandalimin e këtij fenomeni dhe për nxjerrjen e akteve nënligjore”.²² Në progres-raportin e vitit 2018, BE-ja vinte në dukje se “ekziston ende nevoja për përcjelljen e zgjidhjes dhe rekomandimeve lidhur me gjakmarrjen”.²³

Ndërkohë, midis viteve 2017 dhe 2020, ka pasur një rritje të numrit të rasteve të regjistruara të vrasjeve për gjakmarrje. Nga pesë raste të regjistruara në vitin 2017, numri arriti në shtatë në vitin 2020. Megjithatë, përqindja e dënimeve për personat e akuzuar për këtë krim ka rënë. Vetëm njëri nga pesë rastet e regjistruara për hetim në vitin 2017 u shpall faj fajtor me vendim gjykate. Nga shtatë rastet e regjistruara në vitin 2020, vetëm njëri u çua në gjykatë: i pandehuri u shpall i pafajshëm. Në të njëjtën mënyrë, në vitin 2020, vetëm njëri nga katër rastet e regjistruara për “nxitje të gjakmarrjes” u çua në gjykatë.²⁴ Midis periudhës 2017-2020, numri më i lartë i rasteve të nxitjes, të regjistruara brenda një viti, ishte 11 (në vitin 2018). Vetëm një prej tyre u çua në gjykatë, e cila e shpalli të pandehurin fajtor.²⁵

Dukuria e gjakmarrjes vazhdon të ekzistojë në Shqipëri, pavarësisht se është e kufizuar kryesisht në veri të vendit. Praktika e saj vazhdon të mbulohet nga njëfarë sekreti dhe misteri. Duhen bërë studime më të hollësishme për të përftuar një panoramë të qartë të situatës dhe për të mundësuar përllogaritjen e shkallës dhe të efektit të përhapjes (“spillover effect”) tek anëtarët e familjes së viktimave, si në Shqipëri, ashtu edhe jashtë vendit.

Ajo që është e qartë është se politikat aktuale shtetërore nuk mjaftojnë për ta çrrënjosur këtë dukuri. Ndonëse viktimave u ofrohet mbrojtje, besimi në sistemin e drejtësisë është i ulët. Kjo pengon bashkëpunimin e nevojshëm midis komunitetit dhe agjencive shtetërore përkatëse. Nëse gjakmarrja u zhvillua në mjedise ku shteti ligjor ishte i dobët, ekzistenca e një sistemi më efikas të drejtësisë penale do të ulte vlefshmërinë e këtij preteksti për dhunë.

Shënime