Ризиците во затворите може да ја попречат борбата против криминалот во Западен Балкан.

Западен Балкан е познат по организираниот криминал. Исто така, има релативно високи стапки на затворска популација во споредба со останатите делови на Европа. Теоретски, затворите треба да бидат поправни установи и последна станица на скалилата на криминалот. Во реалноста, премногу често се завршни “школи” каде што ситните криминалци се регрутираат за сериозен организиран криминал, јазли за вмрежување, па дури и заткулисни простории за водење криминални операции. Без реформи, постои ризик да се влоши состојбата со затворите во Западен Балкан наместо да се помогне да се реши проблемот со сериозниот организиран криминал во регионот.

Според најновиот Глобален индекс за организиран криминал објавен во септември 2023 година, три од шест земји во Западен Балкан се рангирани меѓу десетте најлоши во Европа во однос на криминалот (види Слика 1).¹ Не изненадува тоа што Европската комисија ја нагласи потребата земјите во регионот да покажат значителен напредок во борбата против криминалот.² Дополнително, веројатно не изненадува и тоа што стапката на затворање во четири од шесте земји во регионот е над европската средна вредност (види Слика 2).

Слика 2 Стапки на затворска популација (затвореници на 100 .000 жители) во 2022 година.

Извори: Годишна казнена статистика на Советот на Европа,³ податоци од World Prison Brief,⁴ податоци добиени од институции на барање⁵ и Вечерњи лист.⁶

На пример, во 2022 година во српските затвори имало 10.557 затвореници, а во албанските 5.357.⁷ Во овие две земји, повеќе од една четвртина од сите затвореници отслужуваат казни за дела поврзани со дрога.⁸ Но не сите отслужуваат казни за производство и дистрибуција на дрога; повеќето од нив се во затвор за поседување, а не за организирана криминална активност. Впрочем, од околу 23.000 лица во затворите во шесте земји од Западен Балкан во 2022 година,⁹ само неколку стотици се осудени за прекршоци поврзани со организиран криминал, меѓу кои и 75 во Албанија,¹⁰ 134 во Босна и Херцеговина,¹¹ 11 во Косово,¹² 48 во Северна Македонија,¹³ 17 во Црна Гора¹⁴ и 144 во Србија.¹⁵ Иако овие бројки се релативно мали, затворите во регионот имаат својствени ризици што би можеле да го поттикнат наместо да го намалат организираниот криминал.

Нелегална комуникација од затворите

Се чини дека понекогаш затворот не претставува пречка во водењето криминални операции. Помеѓу 2014 и 2021 година, Дарко Шариќ, осуден нарко бос, престојува во ќелијата 117 во притворниот центар на Специјалниот суд во Белград, Србија.¹⁶ Обвинителите утврдиле дека Шариќ одржувал постојана комуникација, издавал наредби, вклучително и за атентати, и управувал со финансии користејќи шифрирани уреди Sky ECC во периодот од октомври 2020 до декември 2021 година.¹⁷ Наводно, Шариќ ги извршувал сите овие операции од објект со висока безбедност каде што користењето телефон е строго забрането.¹⁸

Србија не е единствената земја во регионот која се бори со нелегалните комуникации од затворите. Во септември 2023 година, во затворот Спуж, Црна Гора, беа пронајдени скриени телефони и полначи.¹⁹ Во јули 2023 година, шест мобилни телефони биле скриени во клима-уред.²⁰ Во јануари 2023 година, откриен бил дрон опремен со два мобилни телефони како лета над затворот.²¹ Во ноември 2022 година, откриен бил сад за готвење со повеќе скриени телефони и белешка на која пишувало „Братот те сака“.²²

Дрон опремен со два мобилни телефона забележан во Спуж Затвор, Црна Гора

Фотографија: УИКС

Регрутирање од затвори во организиран криминал

Во многу земји ширум светот, затворите се плодна средина каде што ситните криминалци се регрутираат во криминални банди или групи. Престапниците кои отслужуваат казни за помали прекршоци, како што е поседувањето дрога, се мешаат со тешки криминалци. На пример, во Србија, постарите затвореници со криминално минато и врски со фудбалски хулигански групи се спријателуваат со, и подучуваат помлади затвореници кои претходно не биле вклучени во организираниот криминал. По пуштањето на слобода, овие млади лица често се приклучуваат кон криминални групи. Откако и менторот ќе биде пуштен на слобода, понекогаш влегуваат во заеднички бизнис, обично со шверц на дрога.²³

Речиси една деценија Црна Гора ја мачат смртоносни судири помеѓу две насилни криминални групи кои се натпреваруваат за контрола на пазарот со кокаин. Поправните институции во Црна Гора, како што е затворот во Спуж во кој се сместени водачи и високо-рангирани членови на организирани криминални групи, се клучни центри за регрутирање нови членови.²⁴ Ова се постигнува така што искусни осуденици нудат заштита, пристап до скапо правно советување, други форми на финансиска поддршка и бројни други стимулации.²⁵

Проблем поврзан со ова е недоволната пост-казнена поддршка. Кога луѓето кои веќе ја отслужиле казната ќе излезат од затвор, често им недостасуваат легални мрежи за поддршка, можности за вработување или дури и основни документи, па се стигматизирани во своите заедници. Поради ова, некои бараат и наоѓаат поддршка во мрежите на организиран криминал со кои почнале да се поврзуваат во затворот. Недостигот на рехабилитација го зголемува ризикот од рецидивизам.

Корупцијата однатре

Безбедноста во затворите често е нарушена со корупција. Западен Балкан не е никаков исклучок. Како што објасни директорот на еден затвор во Северна Македонија, корупцијата меѓу затворските службеници овозможува нелегален шверц на оружје, телефони и дрога во затворите.²⁶ Според поранешен директор на еден од затворите во земјата, Северна Македонија е лидер во Европа по бројот на бегства од затвор; „Ова го покажува степенот на криминал во затворскиот систем.“²⁷

Овие констатации с нагласени во повеќе извештаи.²⁸ Во Црна Гора се распространети тврдења за соработка меѓу вработените во затворите и организираните криминални групи.²⁹ Во Албанија излезе на виделина еден примерво април 2022 година, кога в.д. директорот на затворот во Скадар беше уапсен заради наводна злоупотреба на овластувањата.³⁰ Неговиот претходник бил суспендиран само три месеци претходно поради наводи за фалсификување документи.³¹ Потребата за справување со ваквите ризици добива дополнителна тежина со сѐ поголемиот притисок затворениците од странство да се вратат назад во регионот.

Иако некои земји од Западен Балкан ги подобрија своите казнени системи, како што утврди Европската комисија во своите извештаи за напредокот за 2022 година, и понатаму постојат некои системски предизвици. Да го тргнеме Косово настрана, пренатрупаноста во затворите е вообичаен проблем во регионот. Во Северна Македонија, Европската комисија апелира „најитно да се спроведат системските решенија за подобрување на условите во притвор“, додека во Албанија, условите во затворите остануваат предмет на „постојана загриженост“.³² Во Босна и Херцеговина „не постојат никакви заложби да се подобрат условите за притвор“, што укажува на загрижувачки недостаток на напредок.³³ Светлата точка е дека Косово, Црна Гора и Србија направиле чекор напред во усогласувањето со меѓународните стандарди.³⁴

За дополнително да се зајакне безбедноста во затворите, неопходно е да се користи најсовремената технологија и да се вршат редовни проверки на ќелиите. Истовремено, надградбата на правосудната и поправната инфраструктура е од огромно значење, со што ќе се осигури дека објектите ги исполнуваат современите стандарди. Клучен е холистичкиот пристап во подобрување на поправната средина, каде што примарниот фокус треба да биде на подобрување на работните услови за персоналот, заштита од непотребни политички и криминални притисоци и на негување култура на одговорност која би го заменила секое самозадоволство кое преовладува. Покрај тоа, спроведувањето на програмите за рехабилитација во затворите, потпомогната во соработка со граѓанското општество, ветува ефективно намалување на стапките на рецидивизам.

Забелешки